۱. گزارش از متن کهن

 

ابوبکر اخوینی بخاری (قرن چهارم هجری) در کتاب هدایة المتعلمین فی الطب نزله را چنین تعریف کرده است:

«نزله آنست که رطوبتی از دماغ بگسلد و بسوی حلق و سینه فرود آید.»
(هدایة المتعلمین، تصحیح دکتر محمدتقی دانش‌پژوه، ص 268)

به این ترتیب، نزله در طب سنتی رطوبتی معرفی شده که منشأ آن «دماغ» (مغز) دانسته می‌شود و به سمت بینی، حلق یا سینه فرود می‌آید.

۲. نقد علمی

با توجه به یافته‌های آناتومی و فیزیولوژی امروز، این برداشت به شرح زیر قابل نقد است:

  1. مغز مسیر مستقیمی برای ترشح به حلق ندارد.
    • مغز در حفره جمجمه جای گرفته و توسط سه لایه‌ی مننژ (سخت‌شامه، عنکبوتیه و نرم‌شامه) و مایع مغزی‌نخاعی (CSF) محافظت می‌شود.
    • این مایع در حالت طبیعی تنها درون بطن‌های مغزی و کانال نخاعی در گردش است و هیچ‌گونه ارتباطی با بینی یا حلق ندارد.
    • تنها در شرایط پاتولوژیک مانند شکستگی قاعده جمجمه یا نشت CSF است که مایع مغزی‌نخاعی می‌تواند از بینی یا گوش خارج شود. این حالت بیماری‌زا و اورژانسی است، نه یک فرآیند فیزیولوژیک طبیعی مثل نزله.
  2. منشأ واقعی ترشحات نزله، مخاط بینی و سینوس‌هاست.
    • مخاط بینی و سینوس‌ها پوشیده از سلول‌های تولیدکننده‌ی موکوس هستند. این لایه موکوسی در خط اول دفاعی بدن نقش دارد: مرطوب‌سازی هوا، به دام انداختن ذرات و میکروب‌ها و دفع آن‌ها به سمت حلق.
    • حرکت مژک‌های اپی‌تلیال باعث می‌شود ترشحات مخاطی به‌طور پیوسته به سمت حلق جریان پیدا کنند (اصطلاح علمی: mucociliary clearance).
    • در حالت طبیعی این فرایند بسیار ظریف و نامحسوس است، اما در شرایطی مثل سرماخوردگی (ویروسی)، آلرژی (رینیت آلرژیک)، یا عفونت‌های سینوسی (سینوزیت)، تولید موکوس افزایش یافته و فرد آن را به شکل «ریزش از سر به حلق» احساس می‌کند.
  3. ریشه تاریخیِ نسبت دادن نزله به مغز.
    • در زمان اخوینی، تشریح دقیق بینی و سینوس‌ها شناخته نشده بود. طبیبان قدیم تنها مشاهده می‌کردند که رطوبتی از ناحیه سر به پایین فرود می‌آید.
    • از آنجا که در زبان پزشکی قدیم «دماغ» محل تفکر، حس و مرکز سر دانسته می‌شد، طبیعی بود که این رطوبت را به دماغ نسبت دهند.
    • این برداشت مشاهده‌ای قابل احترام است، اما امروز می‌دانیم که محل اصلی این ترشحات، شبکه‌ی گسترده‌ی مخاطی بینی و سینوس‌هاست، نه خود مغز.

جمع‌بندی

بر اساس هدایة المتعلمین، نزله «رطوبتی است که از دماغ جدا شده و به حلق و سینه می‌ریزد». اما علم امروز نشان می‌دهد که مغز چنین مسیری برای دفع رطوبت ندارد و ترشحات موسوم به نزله در حقیقت منشأ سینوسی-بینی دارند. بنابراین می‌توان گفت طبیب قدیم پدیده را درست مشاهده کرده، ولی به دلیل محدودیت‌های آناتومیک آن زمان، منشأ آن را به‌خطا به مغز نسبت داده است.