طب ایرانی ،اسلامی،محلی

نگاهی ساده اما علمی به یک روش بومی درمانی
در مناطق ترک نشین ایران، افرادی با عنوان «تیکه چی» با فشار دادن یا کشیدن پوست ساعد، نوعی درمان غیرعادی برای درد معده انجام می دهند. در این روش، با دست پوست ساعد را ماساژ داده و گاهی برجستگی یا گره هایی در زیر پوست پدید می آورند. نکته جالب این است که پس از این کار، درد معده بسیاری از بیماران کاهش می یابد. آیا این فقط یک تلقین است؟ یا توضیح علمی هم دارد؟
هم پوشانی مسیرهای عصبی ساعد و معده
اعصاب بخشهای مختلف بدن، از جمله معده و ساعد، در ستون فقرات به نخاع متصل می شوند. برخی از این مسیرهای عصبی در نخاع مجاور یکدیگرند. وقتی ناحیه ساعد به شدت تحریک می شود، سیگنالهای درد از آنجا به مغز می رسند. در همین حال، مسیرهای عصبی درد معده که در نزدیکی همین ناحیه در نخاع قرار دارند، می توانند تحت تأثیر این تحریک شدید قرار گرفته و سرکوب شوند. این پدیده در علم پزشکی با نام «کنورژنس سوماتو-ویسرال» (همگرایی مسیرهای عصبی بدن و احشاء) شناخته می شود.
وقتی مغز «درد جدید» را جدی تر می گیرد
تحریک شدید ساعد (مثلاً ایجاد گره یا درد موقتی) می تواند مغز را به واکنش وادار کند. مغز تصور می کند خطری در راه است و سیستم مهار درد خود را فعال میکند. این سیستم با آزادسازی موادی مانند اندورفین، پیامهای درد را در سراسر بدن کاهش می دهد. در نتیجه، حتی اگر درد اصلی در معده بوده، حالا که مغز درگیر درد ناحیه ساعد است، ممکن است پیامهای درد معده را نادیده بگیرد. این واکنش دفاعی و اولویت بندی باعث تسکین درد معده می شود — گاهی تا چند روز.
فاشیا، گیرنده ها و ایجاد گره
زیر پوست انسان شبکه ای از بافت همبند به نام فاشیا وجود دارد. فاشیا مانند تارهایی عصبی و حساس به فشار عمل میکند. در اثر ماساژ شدید یا کشش، ممکن است در آن گره هایی ایجاد شود. این گره ها حاوی گیرنده های درد هستند. وقتی آنها ایجاد و سپس آرام میدشوند، بدن وارد فاز ترمیم میشود و پیامهای آرام بخش بیشتری ارسال میکند — که به کاهش دردهای دورتر مثل معده نیز می انجامد.
پانوشتها:
۱. کنورژنس سوماتو-ویسرال: حالتی که در آن مسیرهای عصبی از پوست (سوماتیک) و اندامهای داخلی (ویسرال) در سطح نخاع با هم همپوشانی دارند و تحریک یکی میتواند بر دیگری تأثیر بگذارد.
۲. مکانیسم درد مخالف (Counter-irritation): وقتی در نقطهای از بدن درد شدید یا مصنوعی ایجاد میشود، مغز برای مقابله با آن، کل سیستم درد را مهار می کند که به کاهش دردهای مزمن یا خفیف تر در نقاط دیگر منجر می شود.
 

هفت ستون پنهان در بدن انسان: بازخوانی «امور طبیعیه» طب سنتی با نگاهی به علوم نوین 🌱🔬

در دل میراث کهن پزشکی ایرانی-اسلامی، مفهومی بنیادی به چشم می‌خورد که شاید بتوان آن را نقشه‌ی مهندسی بدن انسان دانست: امور طبیعیه. حکمایی چون ابن‌سینا، رازی و حنین بن اسحاق این نظام را پایه‌ریزی کردند تا بتوانند سلامت، بیماری و حیات انسان را در قالبی منسجم توضیح دهند.

اما آیا این مفاهیم صرفاً بخشی از تاریخ طبابت‌اند؟ یا می‌توان میان آن‌ها و دانش پزشکی امروز، پلی برقرار کرد؟ در این مطلب، هفت اصل کلیدی طب سنتی را با مفاهیم علوم مدرن مقایسه می‌کنیم. نتیجه‌ی این مقایسه، نگاهی جذاب و تازه است به انسان، در مرز سنت و علم روز.

---

۱. ارکان چهارگانه؛ نگاه سنتی به فیزیک و شیمی بدن 🌍

در طب سنتی، جهان از چهار عنصر بنیادین ساخته شده:
🔥 آتش (گرم و خشک) | 🌬 هوا (گرم و تر) | 💧 آب (سرد و تر) | 🪨 خاک (سرد و خشک)

این عناصر، پایه‌ی ساختار بدن و طبیعت آن دانسته می‌شوند. در علوم جدید نیز بدن از عناصری همچون کربن، اکسیژن، نیتروژن و هیدروژن ساخته شده و در قالب جامد، مایع، گاز و انرژی عمل می‌کند.
در این تطبیق:

خاک = ساختارهای سخت مانند استخوان و عضلات

آب = مایعات حیاتی (خون، لنف، مایعات بین‌سلولی)

هوا = گازهای تنفسی، مخصوصاً اکسیژن

آتش = انرژی متابولیک سلول‌ها (ATP و واکنش‌های گرمازا)

---

۲. مزاج‌ها؛ ژنتیک و تفاوت‌های فردی در زبان حکما 🧬

مزاج به کیفیت غالب در بدن اشاره دارد؛ مثلاً گرم‌مزاج، سردمزاج، خشک یا تر. این مزاج‌ها ویژگی‌های جسمی، روانی و حتی رفتاری افراد را تعیین می‌کنند.

امروزه، مفاهیمی مثل ژنتیک، تیپ بدنی، متابولیسم، تنظیم دمای بدن و حتی ترکیب میکروبیوم روده، مشابه همین نگاه سنتی را بازتاب می‌دهند. مثلاً کسی که مزاج گرم دارد، ممکن است سطح متابولیسم بالاتر یا تمایل به فعالیت بیشتر داشته باشد — همان‌طور که در ژنتیک برخی تیپ‌های بدنی دیده می‌شود.

---

۳. اخلاط چهارگانه؛ زبان سنتی مایعات زیستی و ناقل‌های عصبی 🩸🧠

چهار خلط اصلی عبارت‌اند از:

دم: خون و اجزای آن، معادل مستقیم

صفرا: محرک، گرم و تند؛ قابل تطبیق با هورمون‌ها، آنزیم‌ها، اسیدهای صفراوی

بلغم: سرد و مرطوب؛ ناظر بر مایعات لنفی، مخاط، سیستم ایمنی

سودا: خشک و سرد؛ نماینده‌ی مواد زاید، استرس‌های شیمیایی، و حتی انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و سروتونین

در واقع، خلط‌ها مانند «زبان عملکردی» بدن در طب سنتی‌اند؛ همان‌گونه که در طب مدرن، تحلیل خون، هورمون‌ها و نوروترانسمیترها تصویر دقیقی از وضعیت فرد به ما می‌دهد.

---

۴. اعضاء؛ آناتومی مشترک دو نگاه 🧍

در این مورد، طب سنتی و مدرن کاملاً هم‌سو هستند. اندام‌هایی مثل قلب، مغز، کبد، کلیه، ریه، عضله و استخوان در هر دو مکتب مورد توجه‌اند؛ فقط روش تحلیل‌شان متفاوت است. طب سنتی بیشتر عملکرد کل‌نگر و کیفی اندام را بررسی می‌کند، در حالی که علوم جدید ساختار، سلول‌ها و مکانیسم دقیق عملکرد هر عضو را موشکافانه بررسی می‌کند.

---

۵. ارواح؛ انرژی حیات و سیستم عصبی در زبان سنتی ⚡🧠

طب سنتی از سه نوع "روح" نام می‌برد:

روح طبیعی (از کبد): مسئول رشد، تغذیه، تولید نیرو — معادل فرآیندهای متابولیک و هورمونی

روح حیوانی (از قلب): مسئول حرکت، تنفس، واکنش‌های سریع — مشابه سیستم عصبی خودکار و عملکرد قلب

روح نفسانی (از مغز): مسئول تفکر، حافظه، احساس — دقیقاً منطبق با مفاهیم علوم اعصاب

«روح» در واقع همان نیروهای حیاتی و سیگنال‌های عصبی و هورمونی در بدن مدرن است، با بیانی استعاری‌تر اما دقیق در معنا.

---

۶. قوا؛ نیروهای پیش‌ران زندگی از دیدگاه حکما 🏋️

در طب سنتی، قوا سه دسته‌اند:

طبیعی: هضم، جذب، دفع — معادل عملکرد سلول‌ها، آنزیم‌ها و گوارش

حیوانی: حرکت و ادراک — معادل نورون‌ها، عضلات و واکنش‌های عصبی

نفسانی: فکر، تخیل، حافظه — هم‌پوش با علوم شناختی و عملکرد مغز

در واقع، «قوا» همان چیزی است که در طب جدید به آن عملکرد فیزیولوژیکی یا مولکولی گفته می‌شود؛ چه در سطح سلولی، چه در ابعاد روانی.

---

۷. افعال؛ همه‌ی کارکردهای بدن در یک نگاه 🧬🏃

افعال یعنی عملکردهای کل بدن: تغذیه، رشد، خواب، بیداری، تفکر، احساس، حرکت، دفع و …
این همان قلمرو فیزیولوژی مدرن است. هر عضو یا سیستم بدن، فعلی دارد که اگر مختل شود، بیماری آغاز می‌شود. دیدگاه طب سنتی، این افعال را به شکلی سازمان‌یافته در کنار هم تحلیل می‌کند.

---

پایان‌بندی: ترکیب سنت و علم، نه تقابل 👥🔍

اگر بخواهیم نگاه سنتی و مدرن را مقابل هم قرار دهیم، تصویر ناقصی از واقعیت به دست می‌آید. اما اگر این دو را هم‌گرا و مکمل ببینیم، دریچه‌ای نو برای فهم پیچیدگی‌های بدن انسان گشوده می‌شود.

امور طبیعیه، چارچوبی جامع برای درک بدن در طول هزاران سال بوده است — دیدگاهی کل‌نگر و نظام‌مند. علم امروز نیز با ابزارهای دقیق خود، جزئیات همین نظام را کشف کرده است. شاید آینده‌ی طب، در گفت‌وگوی میان سنت و مدرنیته شکل بگیرد.

در برخی فضاهای مذهبی یا سنتی شنیده می‌شود که لخت بودن مچ پای زنان ممکن است به رحم آسیب برساند یا روی باروری اثر منفی بگذارد. بعضی حتی این حرف را به طب اسلامی نسبت می‌دهند. اما آیا این ادعا پشتوانه‌ای در دین یا علم دارد؟

📚 نگاهی به منابع اسلامی

با بررسی دقیق منابع اصلی حدیثی شیعه (مانند کافی، تهذیب، من لا یحضره الفقیه) و سنی (مثل صحیح بخاری و صحیح مسلم)، هیچ روایتی پیدا نمی‌شود که مچ پا را به سلامت رحم یا باروری ربط دهد. حتی در منابع طب اسلامی مانند قانون در طب ابن‌سینا یا ذخیره خوارزمشاهی نیز اشاره‌ای به چنین ارتباطی دیده نمی‌شود.

در این منابع فقط به طور کلی توصیه شده که بدن، به‌ویژه شکم و کمر زنان در معرض سرما قرار نگیرد، اما هیچ اشاره خاصی به مچ پا نشده است.

🧬 از نگاه پزشکی

در پزشکی مدرن، سلامت رحم و باروری بیشتر به مواردی مثل تعادل هورمونی، تخمدان‌ها، سبک زندگی، تغذیه و سلامت روان بستگی دارد. هیچ مکانیسم بیولوژیکی شناخته‌شده‌ای وجود ندارد که مچ پا را به رحم مرتبط کند.

پوشاندن یا نپوشاندن مچ پا ممکن است در هوای سرد برای گرم نگه‌داشتن بدن مفید باشد، اما هیچ شواهد علمی معتبری نشان نمی‌دهد که این موضوع روی باروری تأثیر دارد.

🧠 نتیجه‌گیری

این ادعا که «مچ پای لخت باعث نازایی می‌شود»، بیشتر به‌نظر می‌رسد برداشتی فرهنگی یا تعمیم نادرست توصیه‌های سنتی درباره پرهیز از سرما باشد، نه یک آموزه دینی یا علمی.

اگر نگران سلامت رحم و باروری هستید، به جای تمرکز روی مچ پا، روی تغذیه خوب، تحرک کافی، آرامش ذهن و مراجعه به پزشک متخصص تمرکز کنید.

✅‌ در نهایت، مراقبت از بدن مهم است — اما بهتر است مراقب اطلاعات نادرست هم باشیم!

✨ آیا بریدن دیرتر بند ناف واقعاً مفید است؟

مرور یک سنت کهن با شواهد علمی

«در نقل قولی شنیدم که در قدیم ،برخی از ماماهای با تجربه ،ناف نوزاد رو فوری نمی‌بریدند؛ اندکی صبر می‌کردند و در این فاصله، بند ناف رو به سمت بدن نوزاد فشار می‌دادند. می‌گفتند این کار باعث می‌شه بچه قوی‌تر و سالم‌تر بزرگ بشه.»

شاید این حرف‌ها زمانی فقط یک تجربه محلی به نظر می‌رسید، اما امروزه علم پزشکی نشان می‌دهد این روش نه‌تنها درست، بلکه بسیار مفید هم هست.

🔴 دو روش علمی که امروزه توصیه می‌شوند:

✅ ۱. تأخیر در بریدن بند ناف (Delayed Cord Clamping – DCC)

در این روش، بند ناف به‌جای آنکه بلافاصله بعد از تولد بریده شود، حدود ۳۰ تا ۶۰ ثانیه یا حتی بیشتر به حال خود باقی می‌ماند. در این زمان، خون موجود در جفت همچنان وارد بدن نوزاد می‌شود.
نتیجه؟ نوزاد حدود ۳۰ درصد بیشتر خون دریافت می‌کند، آهن بیشتری در بدنش ذخیره می‌شود، و سیستم ایمنی و مغزش بهتر رشد می‌کند.

✅ ۲. شیردوشی بند ناف (Umbilical Cord Milking – UCM)

در این روش، پزشک یا ماما چند بار با دست، خون داخل بند ناف را از سمت جفت به سمت نوزاد فشار می‌دهد، درست مثل دوشیدن. این کار معمولاً برای نوزادانی که نیاز به مراقبت فوری دارند انجام می‌شود.

این روش‌ها به‌ویژه در نوزادان ترم (یعنی نوزادانی که در زمان طبیعی بین هفته ۳۷ تا ۴۲ بارداری متولد شده‌اند) مؤثرتر و ایمن‌تر هستند.

📚 تحقیقات علمی چه می‌گویند؟

• کاهش کم‌خونی در نوزادان در ماه‌های اول زندگی
• تقویت رشد مغزی و حرکتی در سال‌های اولیه
• افزایش حجم خون، اکسیژن‌رسانی بهتر و حتی کاهش نیاز به تزریق خون در نوزادان نارس

توجه: در نوزادان نارس (به‌ویژه با سن بارداری زیر ۲۸ هفته)، استفاده از این روش‌ها باید با ارزیابی بالینی دقیق انجام شود، چرا که ممکن است در شرایط خاص باعث نوسان فشار مغزی یا آسیب عروقی شود.

📌 جمع‌بندی

روش‌هایی مانند تأخیر در بریدن بند ناف یا فشار دادن خون بند ناف به سمت نوزاد، نه‌تنها سنتی بامفهوم بلکه امروز علمی و توصیه‌شده هستند. این‌که در گذشته با صبر و دقت ناف نوزاد را می‌بریدند، شاید ناشی از تجربه‌ای عملی و دقیق بوده باشد که حالا علم نیز آن را تأیید کرده است.

🔍 منابع برای مطالعه بیشتر:

• WHO. (2014). Delayed cord clamping: Guidelines for better neonatal outcomes.
• Andersson et al. (2015). JAMA Pediatrics: Delayed clamping and brain development
• Katheria et al. (2015). Pediatrics: Umbilical cord milking in preterm infants
• Upadhyay et al. (2021). European Journal of Pediatrics

📌 توصیه پایانی: اگر شما یا یکی از اطرافیانتان در انتظار تولد نوزادی هستید، حتماً از پزشک یا ماما درباره «تأخیر در بریدن بند ناف» بپرسید. این تصمیم ساده می‌تواند تأثیر بزرگی بر آینده سلامت نوزاد داشته باشد.

افتادگی ناف (نُتُوءُ السُّرَّة) در آینه طب سنتی ایران و نگاه نوین

در طب سنتی ایرانی، افتادگی ناف که با اصطلاحاتی چون "نتوء السرة" یا "خروج السرة" نیز شناخته می‌شود، به هرگونه برجستگی و بیرون‌زدگی ناف اطلاق می‌گردد. این عارضه، اگرچه گاهی نشانه‌ای از فتق است، اما علل متنوعی دارد که متون کهن به تفصیل به آن‌ها پرداخته‌اند. برخی از دیدگاه‌ها، این وضعیت را به طور مستقیم با تغییر در وضعیت ماهیچه‌های شکمی مرتبط می‌دانند، که از منظر طب سنتی نیز قابل توجیه است. جالب اینجاست که اکثر این مشاهدات باستانی، امروزه نیز با زبان پزشکی نوین و با جزئیات بیشتر علمی، قابل توضیح و درک هستند.

علل و انواع افتادگی ناف

افتادگی ناف می‌تواند در دو دوره زمانی اصلی بروز کند:

1. ناشی از تولد: این نوع افتادگی از همان بدو ولادت یا در ایام اولیه پس از آن پدیدار می‌شود و اغلب به نحوه نامناسب بریدن بند ناف یا آسیب‌های وارده حین تولد نسبت داده می‌شود. نکته کلیدی در درمان این نوع، اقدام زودهنگام و صحیح در دوران نوزادی است، چراکه متون تأکید دارند اگر در همان ابتدا اصلاح نشود و موضع استحکام یابد، درمان دشوار خواهد شد [۱، ۲، ۳]. تدابیر درمانی شامل بستن محکم ناف با رفاده (پشتیبان) و استفاده از ضمادهای قابض و سفت‌کننده مانند عفص (مازو) یا کندر مخلوط با سفیده تخم مرغ است [۳، ۴]. همچنین، قرار دادن تکه سرب روی ناف و بستن آن نیز توصیه شده است [۵، ۶]. جلوگیری از گریه شدید و حرکات قوی نوزاد نیز حائز اهمیت است [۵].
2. غیرمرتبط با تولد: بروز افتادگی ناف پس از دوران نوزادی به علل گوناگونی نسبت داده می‌شود [۱، ۲]:
   • شکافته شدن پرده‌ها و ضعف ماهیچه‌های شکمی (که منجر به فتق می‌شود): این مورد که در اصطلاح طب سنتی "فتق مراق البطن" نامیده می‌شود، شایع‌ترین علت است. پرده‌های شکمی، از جمله باریطون (صفاق)، به همراه ماهیچه‌ها، وظیفه نگهداری احشاء در جای خود را بر عهده دارند [۷]. ضعف یا شکاف در این ساختار نگهدارنده عضلانی-پرده‌ای، به‌ویژه تحت فشار شدید (مانند پریدن، فریاد زدن، یا بلند کردن بار سنگین)، می‌تواند باعث خروج احشایی نظیر چربی (ثرب) یا روده و برجستگی ناف شود [۷]. در این حالت، افتادگی ناف نتیجه فتق است. از دیدگاه پزشکی نوین، این همان فتق ناف (Umbilical Hernia) است که در اثر ضعف دیواره شکم و بیرون‌زدگی محتویات آن رخ می‌دهد.
   • تجمع مواد در پشت ناف:
     • آب (رطوبت بلغمى): ناشی از غلبه خلط بلغم و رطوبت در بدن و ضعف در دفع مایعات اضافی [۷]. امروزه این حالت به تجمع مایعات در حفره شکمی (آسیت) اطلاق می‌شود که می‌تواند ناشی از بیماری‌های کبدی یا قلبی باشد.
     • باد: ناشی از تولید بیش از حد گاز در دستگاه گوارش و ضعف در دفع آن، یا غلبه ریح [۷]. از دیدگاه پزشکی جدید، این حالت مربوط به نفخ شکم و تجمع بیش از حد گاز در روده است که علل مختلفی مانند رژیم غذایی یا مشکلات گوارشی دارد.
     • گوشت زائد: ناشی از غلبه اخلاط غلیظ و سوخته (مانند بلغم سوخته یا سودای غلیظ) و رشد بافت‌های غیرطبیعی [۱]. در پزشکی نوین، این موارد می‌توانند توده‌های خوش‌خیم (مثل لیپوم) یا بدخیم (تومورها) باشند که در ناحیه ناف ایجاد شده‌اند.
     • انشقاق رگ و تجمع خون: ناشی از آسیب مکانیکی (مانند ضربه یا زور زدن شدید) یا ضعف در دیواره عروق، که منجر به پارگی رگ و تجمع خون می‌شود [۱]. از منظر پزشکی جدید، این همان هماتوم (تجمع خون در زیر پوست) است که معمولاً پس از ضربه یا فشار شدید به رگ‌های خونی ناحیه ناف رخ می‌دهد.

علائم افتادگی ناف و نشانه‌های افتراق‌دهنده

تشخیص نوع افتادگی ناف بر اساس علائم بالینی مهم است:

• برگشت‌پذیری (کاهش‌پذیری): فتق‌هایی که ناشی از خروج روده یا چربی هستند (مانند فتق مراق البطن یا قيلة الامعا)، معمولاً با دراز کشیدن بیمار (به پشت)، به‌ویژه پس از هضم غذا، به جای خود بازمی‌گردند [۷]. این خاصیت در افتادگی‌های ناشی از باد نیز دیده می‌شود، اما در انواع ناشی از مایع، گوشت زائد یا خون، غالباً وجود ندارد [۷].
• احساس نبض یا ضربان: وجود نبض یا حرکت در محل برجستگی می‌تواند نشانه‌ای قوی از حضور روده در داخل کیسه فتق باشد [تفسیر از متون مربوط به قيلة الامعا]. در پزشکی نوین، این نبض نشان‌دهنده وجود عروق خونی در بافت بیرون‌زده (مانند روده) است. اگر چیزی غیر از روده (مانند مایع یا گاز) بیرون زده باشد، این نبض حس نمی‌شود. این نشانه در افتادگی‌های ناشی از باد، مایع، گوشت زائد یا خون معمولاً وجود ندارد.
• صدای قراقر (غرغر کردن): این صدا، به‌ویژه پس از مصرف غذاهای نفاخ یا در زمان حرکت، نشانه وجود باد یا روده در محل برجستگی است [۷]. در فتق‌های روده‌ای (چه ناف و چه قيلة الامعا) و نیز در افتادگی‌های بادی (قيلة الريح)، قراقر شایع است [۷].
• قوام و ظاهر:
  • افتادگی ناشی از باد: معمولاً سبک است [۷].
  • افتادگی ناشی از مایع: سنگین است و ممکن است پوست روی آن شفاف به نظر برسد و با حرکت دادن، "آواز آب" شنیده شود [۷].
  • افتادگی ناشی از گوشت زائد: سفت و ثابت است [۱].
  • افتادگی ناشی از خون: ممکن است رنگ ناف به بنفش یا سیاه متمایل شود [۱].

ملاحظات خاص از دیدگاه طب سنتی

• مزاج و سن: فتق و قيله به‌ویژه در افراد با مزاج گرم و در کودکان شایع‌تر است [۷]. این به دلیل رطوبت بالای مزاج کودکان، ضعف اعصاب و پرده‌ها، و همچنین حرکات شدید آن‌هاست.
• پیشگیری: پرهیز از حرکات شدید، زور زدن، بلند کردن بارهای سنگین، و مصرف غذاهای نفاخ برای پیشگیری و مدیریت اهمیت دارد [۷].

درمان‌ها و تدابیر کلی

درمان افتادگی ناف بسته به علت آن متفاوت است. اصول کلی شامل [۸، ۹، ۱۰]:

• جا انداختن: در صورت فتق (زمانی که احشاء خارج شده‌اند)، محتویات را به آرامی به جای خود بازگردانده می‌شود.
• پرهیز: اجتناب از حرکات شدید، گریه زیاد (در کودکان)، بلند کردن اجسام سنگین و مصرف غذاهای نفاخ.
• ضمادها و پودرها: استفاده از ترکیبات قابض و خشک‌کننده موضعی مانند نانخواه با سفیده تخم مرغ، مردارسنگ، سرنج، سرگین گاو (که در متون "ورم گاو" ذکر شده بود) [۱۱، ۱۰، ۱۲] یا مخلوط‌های گیاهی نظیر مصطکی، کندر و صبر [۱۳، ۱۰، ۱۴]. هدف این ضمادها تقویت موضع و کاهش برجستگی است.
• کیسه ناف (فتق‌بند): بستن کیسه‌های حاوی زیره یا بادیان کوبیده بر روی ناف برای ایجاد فشار و تثبیت.
• زالودرمانی: در موارد مزمن و مقاوم به درمان در اطفال بالای دو ماه، برای دفع خون یا رطوبت [۹].
• داغ کردن (Cauterization): در برخی موارد خاص، اگر دهانه فتق کوچک باشد، داغ کردن برای تنگ کردن دهانه و جلوگیری از عود مجدد در نظر گرفته شده است [۷].

این نگاه جامع به افتادگی ناف در طب سنتی، نشان‌دهنده دقت نظر طبیبان گذشته در تفکیک علل و ارائه درمان‌های متناسب است. همچنین، ارتباط این مشاهدات با یافته‌های پزشکی نوین، غنای دانش نیاکان ما را آشکار می‌سازد.

پانوشت‌ها (منابع)

[۱] شاه ارزانى، مير محمد اكبر بن محمد، طب اكبرى، ۲جلد، جلال الدين - قم، چاپ: اول، ۱۳۸۷ ه.ش. [۲] چغمينى، محمود بن محمد - شارح: شاه ارزانى، مير محمد اكبر بن محمد، مفرح القلوب (شرح قانونچه)، ۱جلد، مطبعة إسلامية - لاهور، چاپ: اول، -. [۳] بلدى، احمد بن محمد، تدبير الحبالى و الأطفال و الصبيان و حفظ صحتهم، ۱جلد، دار الرشيد للنشر - بغداد، چاپ: اول، ۱۹۸۰ م. [۴] چغمينى، محمود بن محمد - مترجم: ناظم، اسماعيل، متن و ترجمه كتاب قانونچه في الطب، ۱جلد، نشر آبژ - تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۹ ه.ش. [۵] بهاء الدوله، بهاء الدين بن مير قوام الدين، خلاصة التجارب (طبع جديد)، ۱جلد، دانشگاه علوم پزشكى تهران - تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۷ ه.ش. [۶] مفرح القلوب (شرح قانونچه)، ص ۳۹۵ (تکرار مرجع برای تاکید بر اهمیت سرب). [۷] جرجانى، اسماعيل بن حسن، ذخيره خوارزمشاهى، ۱۰جلد، مؤسسه احياء طب طبيعى - قم، چاپ: اول، ۱۳۹۱ ه.ش. [۸] عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين بن محمد هادى، خلاصة الحكمة (عقيلى)، ۳جلد، اسماعيليان - قم، چاپ: اول، ۱۳۸۵ ه.ش. [۹] چغمينى، محمود بن محمد - مترجم: ناظم، اسماعيل، متن و ترجمه كتاب قانونچه في الطب، ۱جلد، نشر آبژ - تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۹ ه.ش. [۱۰] بهاء الدوله، بهاء الدين بن مير قوام الدين، خلاصة التجارب (طبع جديد)، ۱جلد، دانشگاه علوم پزشكى تهران - تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۷ ه.ش. [۱۱] حكيم مؤمن، سيد محمد مؤمن بن محمد زمان، تحفة المؤمنين، ۲جلد، نور وحى - قم، چاپ: اول، ۱۳۹۰ ه.ش. [۱۲] جرجانى، اسماعيل بن حسن، ذخيره خوارزمشاهى، ج ۶، ص ۸۶۱ (تکرار مرجع برای دقت بیشتر در مورد "سرگین گاو"). [۱۳] يونانى، طولوزان - مترجم: ثاقب، ميرزا شهاب الدين، اسرار الاطباء يا مجربات ايلات چغتايى، ۱جلد، دانشگاه علوم پزشكى ايران - تهران، چاپ: اول، ۱۳۸۳ ه.ش. [۱۴] جرجانى، اسماعيل بن حسن، الأغراض الطبية و المباحث العلائية، ۱جلد، بنياد فرهنگ ايران - تهران، چاپ: اول، ۱۳۴۵ ه.ش.