طب ایرانی ،اسلامی،محلی

نان لواش، تافتون و سایر نان‌های نازک، بخش مهمی از هویت غذایی ما ایرانی‌ها هستند. اما برای کسانی که به بیماری سلیاک یا حساسیت به گلوتن مبتلا هستند، مصرف این نان‌های سنتی حاوی گلوتن ممنوع است.

پخت نان نازک بدون گلوتن در خانه چالش‌های خود را دارد؛ چون بدون گلوتن، خمیر به راحتی کش نمی‌آید، پاره می‌شود و پهن کردن آن نازک سخت است.

راه حل: ترکیبی هوشمندانه و دستور پخت عملی:

با استفاده از آردهای بدون گلوتن و مواد کمکی مناسب که در ایران هم در دسترس هستند، می‌توان خمیری ساخت که قابل پهن کردن باشد و نان نازک مناسبی بدهد.

فرمول پیشنهادی مخلوط آرد نان نازک بدون گلوتن (با مواد موجود در ایران):

این یک ترکیب پایه است؛ می‌توانید نسبت‌ها را کمی تغییر دهید تا به سلیقه خود نزدیک شوید.

• آرد برنج: ۴۰%
• نشاسته ذرت: ۲۰%
• نشاسته سیب‌زمینی: ۲۰%
• آرد گندم سیاه (یا آرد نخودچی): ۱۵% (برای طعم و تغذیه بهتر)
• پسیلیوم هاسک پودر شده (اسفرزه): ۴% (این ماده کلیدی به خمیر چسبندگی و قابلیت پهن کردن می‌دهد)
• صمغ زانتان (یا گوار گام): ۱% (برای انسجام بیشتر خمیر)

(نحوه تهیه مخلوط آرد: مواد خشک را با دقت وزن و چندین بار الک کنید تا یکدست شوند).

دستور پخت پایه نان نازک (با استفاده از مخلوط آرد بالا):

• مخلوط آرد بدون گلوتن: ۲۵۰ گرم
• نمک: نصف قاشق چای‌خوری
• شکر: نصف قاشق چای‌خوری (اختیاری)
• روغن مایع: ۱ قاشق غذاخوری (اختیاری، برای نرمی)
• آب گرم: حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌لیتر (مقدار آب را کم کم اضافه کنید تا خمیرابه‌ای نسبتاً شل و چسبناک به دست آید که غلظتش شبیه ماست چکیده سفت باشد).

نحوه پخت نان نازک:

1. مواد خشک (مخلوط آرد، نمک، شکر) را مخلوط کنید.
2. آب و روغن را اضافه کرده و با قاشق یا لیسک خوب مخلوط کنید تا خمیر یکدست شود.
3. خمیر را ۱۵-۳۰ دقیقه استراحت دهید.
4. پهن کردن خمیر: سطح کار را کمی چرب کنید یا از دو ورقه کاغذ روغنی استفاده کنید. گلوله‌های کوچک خمیر را با وردنه (کمی چرب شده) یا با دست مرطوب، بسیار نازک پهن کنید.
5. پخت: یک تابه نچسب داغ یا ساج را روی حرارت متوسط رو به بالا قرار دهید. نان را روی سطح داغ بگذارید و هر طرف را حدود ۱-۲ دقیقه بپزید تا پخته و حباب‌های کوچک و خال‌های رنگی پیدا کند.

نکته درباره هزینه و مقایسه:

تهیه مواد اولیه تخصصی مانند پسیلیوم و زانتان، هزینه تمام شده نان بدون گلوتن خانگی را نسبت به نان گندم بالا می‌برد. نان‌های بدون گلوتن آماده در بازار هم به همین دلیل گران هستند. با این حال، پخت در خانه به شما کنترل کامل بر مواد و تازگی نان را می‌دهد. (در محصولات تجاری، هزینه علاوه بر مواد، شامل تولید، کنترل کیفیت برای تضمین بدون گلوتن بودن و راحتی خرید نیز می‌شود).

کلام آخر:

پخت نان لواش یا تافتون بدون گلوتن در خانه با این فرمول و روش، امکان‌پذیر است. با کمی تمرین، می‌توانید از نان‌های سنتی ایرانی خود لذت ببرید، با اطمینان از اینکه کاملاً سالم و بدون گلوتن هستند.

نویسنده: اسلام شکیبا

حتماً در متون یا شنیده‌های مربوط به طب سنتی، نام گیاهان یا موادی را شنیده‌اید که خواص شگفت‌انگیزی به آن‌ها نسبت داده می‌شود. "بوزیدان" یکی از همین نام‌های قدیمی است که در کتاب‌های طب سنتی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. می‌گویند بوزیدان برای تقویت عمومی بدن، افزایش انرژی، تقویت حافظه و روان، کمک به سلامت مفاصل، و به‌ویژه برای تقویت قوای جنسی و افزایش باروری فوق‌العاده است. متون قدیمی آن را گرم و خشک می‌دانند و گاهی آن را به صورت "چوبی هندی" توصیف کرده‌اند.

اما یک ابهام بزرگ وجود دارد: پزشکان سنتی در گذشته همیشه در مورد اینکه بوزیدان دقیقا چه گیاهی است، توافق نداشته‌اند. برخی می‌گفته‌اند بوزیدان همان "ثعلب" یا "خصی الثعلب" (که از ریشه نوعی گل ارکیده به دست می‌آید) است، در حالی که برخی دیگر آن‌ها را جدا از هم می‌دانسته‌اند. این ابهام، ما را به این فکر واداشته که آیا بوزیدان امروزه با چه گیاهی قابل تطبیق است؟ پژوهش‌های جدید سعی می‌کنند با بررسی متون قدیمی و مقایسه آن‌ها با دانش امروز، این معما را حل کنند.

آشواگاندا: کاندیدای هندی

یکی از گیاهانی که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته و به عنوان یک کاندیدا مطرح است، "آشواگاندا" نام دارد. این گیاه از هند می‌آید (همان "هندی" در توصیف سنتی بوزیدان!) و ریشه آن استفاده می‌شود. دانشمندان با تحقیق فراوان روی آشواگاندا در سال‌های اخیر، خواص زیادی برای آن پیدا کرده‌اند که شباهت زیادی به خواص بوزیدان دارد:

• کاهش استرس و اضطراب: آشواگاندا به بدن کمک می‌کند تا با فشارهای روانی مقابله کند، که این خود بر سلامت عمومی و حتی جنسی مؤثر است.
• افزایش انرژی و قوای جسمانی: مطالعات نشان داده‌اند که این گیاه می‌تواند به افزایش قدرت عضلانی و تحمل بدن در برابر خستگی کمک کند.
• تقویت سلامت جنسی: تحقیقات، به‌ویژه در مردان، نشان داده است که آشواگاندا می‌تواند سطح هورمون‌های مردانه مانند تستوسترون را افزایش داده و کیفیت اسپرم را بهبود بخشد. همچنین گزارش‌هایی از بهبود عملکرد جنسی در زنان نیز وجود دارد.
• تقویت حافظه و تمرکز: به نظر می‌رسد آشواگاندا برای عملکرد مغز نیز مفید است.

آشواگاندا حاوی ترکیبات طبیعی خاصی به نام "ویتانولیدها" است که عامل این خواص هستند. در آزمایش‌ها، از قسمت‌های مختلف گیاه و به روش‌های گوناگون عصاره‌گیری می‌شود تا این مواد مؤثر جدا یا غلیظ شوند. به‌طور کلی، آشواگاندا در استفاده کوتاه‌مدت بی‌خطر محسوب می‌شود، اما مانند هر داروی گیاهی دیگری، مصرف آن باید با احتیاط و آگاهی از تداخلات احتمالی باشد.

ثعلب: کاندیدای ریشه‌های اسرارآمیز

کاندیدای مهم دیگر، همان "ثعلب" است که در متون سنتی نیز نامش کنار بوزیدان آمده است. ثعلب در واقع پودری است که از غده‌های ریشه‌ای بعضی انواع گل ارکیده به دست می‌آید. این غده‌ها شکلی شبیه انگشت یا بیضه دارند (که شاید دلیل نام‌های سنتی مثل خصی الثعلب باشد). ثعلب نیز در طب سنتی در مناطق مختلف، از جمله ایران و کشورهای اطراف، کاربرد فراوان داشته است:

• تقویت قوای جنسی و بنیه: مثل بوزیدان، ثعلب نیز به عنوان تقویت‌کننده میل جنسی و نیروی عمومی بدن شناخته می‌شده است.
• نفع برای دستگاه گوارش: به دلیل وجود ماده‌ای لزج به نام "گلوکومانان"، ثعلب در درمان مشکلات گوارشی مانند اسهال سنتاً کاربرد داشته.
• مقوی اعصاب: برای آرامش و تقویت سیستم عصبی نیز به کار می‌رفته است.

پژوهش‌های نوین روی گونه‌هایی که ثعلب از آن‌ها تهیه می‌شود، مانند Dactylorhiza hatagirea، در حال بررسی این خواص سنتی است. برخی مطالعات حیوانی نشانه‌هایی از افزایش تستوسترون و بهبود رفتار جنسی دیده‌اند، اما شواهد علمی محکم از مطالعات انسانی (مانند آنچه برای آشواگاندا وجود دارد) در پایگاه‌های داده معتبر هنوز محدودتر است.

اما یک مشکل بزرگ: به دلیل همین تقاضا برای خواص سنتی (به‌ویژه خواص تقویتی و جنسی)، ریشه این گل‌های ارکیده به‌طور بی‌رویه از طبیعت جمع‌آوری می‌شود. این برداشت غیراصولی باعث شده که بسیاری از گونه‌های تولیدکننده ثعلب، به‌ویژه Dactylorhiza hatagirea، در معرض خطر جدی انقراض قرار بگیرند. این یک تراژدی برای طبیعت و هم برای دسترسی آینده به این گیاهان ارزشمند است.

پس، بوزیدان چه بود؟

با توجه به همه این‌ها، تشخیص دقیق بوزیدان دشوار است.

• اگر به دنبال گیاهی "هندی" با شواهد علمی قوی برای تقویت قوای جنسی، کاهش استرس و افزایش بنیه فیزیکی هستید، آشواگاندا کاندیدای بسیار مناسبی بر اساس پژوهش‌های امروز است.
• اگر به دنبال گیاهی با ریشه غده‌ای شکل که در متون سنتی مترادف با ثعلب آمده و سابقه طولانی در طب سنتی برای خواص جنسی و مقوی اعصاب دارد، ثعلب کاندیدای منطقی‌تری است، اما باید توجه داشت که شواهد علمی نوین برای اثربخشی آن کمتر از آشواگاندا است و مهمتر از همه، تهیه آن از طبیعت به شدت به بقای گونه آسیب می‌زند.

شاید هم بوزیدان در گذشته فقط یک گیاه خاص نبوده، یا نام آن با گذشت زمان با گیاهان دیگری که اثرات مشابهی داشته‌اند (مثل آشواگاندا و ثعلب) مخلوط شده است. این موضوع نشان می‌دهد که ترجمه دقیق اصطلاحات طب سنتی به گیاه‌شناسی مدرن چقدر می‌تواند پیچیده باشد.

در نهایت، دانش سنتی ما گنجینه ارزشمندی است که می‌تواند راهنمای پژوهش‌های علمی جدید باشد. اما برای استفاده پایدار از این گنجینه‌ها، لازم است هم تحقیق علمی را برای اثبات خواص ادامه دهیم و هم برای حفاظت از گیاهان در معرض خطر مانند گونه‌های تولیدکننده ثعلب تلاش کنیم.

در بخش‌های پیشین این مجموعه مقاله، به معرفی بوزیدان و بررسی دو کاندیدای محتمل، آشواگاندا و ثعلب (با تمرکز بر Dactylorhiza hatagirea)، از زوایای مختلف پرداختیم. در این بخش پایانی، به بررسی خواص فارماکولوژیکی ثعلب بر اساس شواهد نوین، ایمنی، وضعیت حفاظت آن، همخوانی آن با توصیفات بوزیدان، بحث و نتیجه‌گیری نهایی بر اساس مقایسه با آشواگاندا و ترکیب تمام اطلاعات ارائه شده می‌پردازیم و در نهایت فهرست کامل منابع را ارائه خواهیم داد.

۴.۵. خواص فارماکولوژیکی و شواهد نوین (ادامه بررسی ثعلب)

بررسی علمی نوین بر کاربردهای دارویی سنتی گونه‌های تولیدکننده ثعلب، به‌ویژه Dactylorhiza hatagirea، ادامه دارد [10, 12, 13, 14, 15, 16]. ارزیابی سخت‌گیرانه شواهد توسط یک منبع، "هیچ شواهد علمی خوبی" برای پشتیبانی از کاربردهای سنتی ثعلب نیافت [9]. با این حال، مرورها و مطالعات دیگر خلاصه‌ای از بررسی‌های فارماکولوژیکی (اغلب پیش‌بالینی) شامل خواص آنتی‌باکتریال، ضد التهاب، نوروفارماکولوژیک، ضد دیابت، ضد سرطان، ترمیم زخم، و آنتی‌اکسیدان را ارائه می‌دهند [10, 12, 13, 14]. چندین منبع نوین به‌طور صریح کاربرد سنتی D. hatagirea را برای مشکلات جنسی/تولید مثل (مُقَوی باه، محرک، ED، ضعف منی) و به عنوان مقوی اعصاب گزارش می‌کنند [10, 12, 13, 14]. برخی مطالعات این اثرات را بررسی کرده‌اند، شامل گزارش‌هایی مبنی بر افزایش تستوسترون و بهبود رفتار جنسی در حیوانات [10, 12, 13] و اشاره به یافته‌های مشابه در انسان [10, 14]. پژوهش‌های اخیر بر خواص بیوپلیمری (گلوکومانان) و به‌طور کلیدی، بر وضعیت حفاظتی ثعلب تمرکز دارند [9, 11, 10, 12, 13, 14, 15, 16].

۴.۶. ایمنی و سمیت

ثعلب در مقادیر غذایی احتمالاً ایمن است، اما اطلاعات کافی برای مقادیر دارویی وجود ندارد [9]. پرهیز در بارداری و شیردهی توصیه می‌شود [9]. اطلاعات کمی در مورد تداخلات موجود است [9, 10].

۴.۷. وضعیت حفاظت

تهدید جدی حفاظتی برای گونه‌های تولیدکننده ثعلب، به‌ویژه Dactylorhiza hatagirea، حیاتی است [10, 12, 13, 14, 15, 16]. این گونه در معرض خطر بحرانی طبقه‌بندی شده است [12, 13, 14, 16]. عامل اصلی، برداشت بی‌رویه از طبیعت ناشی از تقاضای بالا برای خواص دارویی آن (از جمله جنسی) است [10, 12, 13, 14, 16]. رشد کند، وابستگی به قارچ و گرده‌افشان، و تنوع ژنتیکی پایین، آسیب‌پذیری آن را تشدید می‌کند [10, 12, 13, 15, 16]. تلاش‌های حفاظتی شامل حفاظت از زیستگاه و تکثیر آزمایشگاهی ضروری است [10, 12, 14].

۴.۸. همخوانی با بوزیدان

ثعلب، به‌ویژه از گونه‌های مانند Dactylorhiza hatagirea، با توصیفات تاریخی بوزیدان همخوانی قوی دارد: شکل فیزیکی (ریشه غده‌ای)، مترادف بودن صریح در برخی متون [2]، و همپوشانی عمیق در کاربردهای سنتی (به‌ویژه سلامت جنسی، مقوی اعصاب، ضعف) [10, 11, 12, 13, 14]. با وجود تفاوت در ارزیابی شواهد نوین، ارتباط سنتی و شکل فیزیکی پیوند قوی به ثعلب می‌دهد. واگرایی اصلی، توصیف "چوبی" بوزیدان است [2].

۵. بحث

ترکیب اطلاعات سنتی و نوین، استدلال‌های قانع‌کننده‌ای برای هر دو گیاه آشواگاندا و ثعلب (D. hatagirea) به عنوان همبسته‌های بوزیدان آشکار می‌سازد. آشواگاندا با هویت تثبیت شده، منشاء هندی، ریشه، و شواهد بالینی قوی برای خواص منطبق با بوزیدان (آداپتوژنیک، استرس، جنسی، فیزیکی، شناختی) مطابقت دارد [4، 5، 6، 7، 8]. ثعلب با مترادف‌های سنتی، فرم فیزیکی (غده‌ای)، و تاریخچه غنی کاربردهای سنتی (جنسی، مقوی اعصاب) همخوانی قوی‌تری دارد [2، 9، 10، 11، 12، 13، 14]. پژوهش نوین بر D. hatagirea برخی این ادعاهای سنتی را بررسی می‌کند (اگرچه شواهد بالینی کمتر از آشواگاندا است) و بحران حفاظتی آن با تقاضا برای خواصش مرتبط است [10، 12، 13، 14، 15، 16]. ابهام در متون سنتی نشان می‌دهد که "بوزیدان" شاید شامل بیش از یک گیاه بوده یا هویت آن به دلیل شباهت درمانی مبهم شده است.

۶. نتیجه‌گیری

بر اساس شواهد بررسی شده، هویت گیاه‌شناسی دقیق بوزیدان تاریخی مبهم است. هر دو آشواگاندا (Withania somnifera) و ثعلب (از ارکیده‌ها مانند Dactylorhiza hatagirea) کاندیداهای قوی بر اساس همپوشانی خواص سنتی هستند. آشواگاندا با شواهد بالینی نوین قوی و منشاء هندی منطبق است. ثعلب با مترادف سنتی، فرم فیزیکی و سابقه قوی کاربرد سنتی همخوانی دارد، با پژوهش نوظهور و چالش جدی حفاظتی. بوزیدان شاید به چندین گیاه اشاره داشته یا هویت آن در طول زمان به دلیل شباهت اثرات مبهم شده است. این پیچیدگی ترجمه اصطلاحات تاریخی را نشان می‌دهد. تحلیل تاریخی بیشتر و پژوهش بالینی بر گونه‌های ثعلب برای روشن شدن کامل ضروری است.

۷. منابع

[1] Marciano, M. (n.d.). “Herb Terms” You May Not Understand. [2] متون سنتی (نظیر قانون ابن سینا، جلد ۲، صفحه ۷۷ و التصریف زهرادی، صفحه ۴۰) - توصیفات بوزیدان، خواص آن، و بحث‌های تاریخی پیرامون هویت و مترادف بودن با ثعلب، . (منبع تاریخی). [4] Elgar, K. (n.d.). Ashwagandha: A Review of Clinical Use and Efficacy. Review. [5] Bone, K. (n.d.). Ancient herbal remedy for modern life stress. [6] Dar, N. J., Dar, M., Ghazi, M., & Dar, M. (n.d.). Is Ashwagandha Effective for Muscle Growth?. [7] Natural Medicines Comprehensive Database. (2024). Ashwagandha. Therapeutic Research Center, LLC. [8] Dube, S. et al. (n.d.). The Pathophysiology of Prediabetes and the Potential Role of Herbal Extracts. . [9] Therapeutic Research Center, LLC. (2024). Salep. . [10] Wani, I. A., Kumar, V., Verma, S., Tasleem Jan, A., & Rather, I. A. (2020). Dactylorhiza hatagirea (D. Don) Soo: A Critically ¹ Endangered Perennial Orchid from the North-West Himalayas. Molecules, 25(12), 1644. https://doi.org/10.3390/plants9121644. [11] Bazzicalupo, M., Calevo, J., Smeriglio, A., & Cornara, L. (2023). Traditional, Therapeutic Uses and Phytochemistry of ² Terrestrial European Orchids and Implications for Conservation. [از قطعه بحث در مورد کاربردهای سنتی و جنس‌ها]. https://doi.org/10.1007/978-3-031-26734-1_15. [12] Ali, M. (n.d.). Dactylorhiza hatagirea: a highly valued medicinal plant in cold desert of ladakh and its conservation. International Research Journal of Plant Science. [تمرکز خاص بر لدک، سیستم آمچی، خواص جنسی]. [13] Sharma, S., Kumar, V., Attri Seth, C., Sourirajan, A., El-Shazly, M., & Dev, K. (2023). A comprehensive review on the phytochemistry, pharmacological ³ properties, and in vitro propagation of an endemic medicinal orchid, Dactylorhiza hatagirea. Planta Medica. https://doi.org/10.1007/s00210-023-02827-5. [مرور جامع بر D. hatagirea]. [14] Jodh, R., Tawar, M., Burange, P., & Malviya, V. (2022). A Pharmacological Review on Orchid Dactylorhiza hatagirea (D. Doon) Soo. Asian Journal of Pharmacy and Technology, 12(2), 141-5. https://doi.org/10.52711/2231-5713.2022.00024. [مرور فارماکولوژیکی بر D. hatagirea]. [15] Wani, I. A., Rashid, S., & Verma, S. (2024). Analyses of the sexual reproductive traits for conservation and sustainable utilization of Dactylorhiza hatagirea – A critically endangered medicinal orchid of North-western Himalaya. Journal of Applied Research on Medicinal and Aromatic Plants, 100553. https://doi.org/10.1016/j.jarmap.2024.100553. [پژوهش بر ویژگی‌های تولید مثل]. [16] Sharma, S., Chhabra, M., Singh, S. K., Parmar, R., & Kapila, R. K. (2022). Genetic diversity and population structure of critically endangered Dactylorhiza hatagirea (D. Don) Soo from North-Western Himalayas and implications for conservation. Scientific Reports, 12(1), 11699. https://doi.org/10.1038/s41598-022-15742-1. [پژوهش بر تنوع ژنتیکی]. [17] Tamer, C. E., INCEDAYI, B., & Copur, O. U. (2006). A Traditional Turkish Beverage: Salep. Food Reviews International, 22(1), 43-50. https://doi.org/10.1080/87559120500379902. [نمای کلی از ثعلب به عنوان یک نوشیدنی سنتی ترکی]. [18] User Provided Snippets on Salep/D. hatagirea [other than those with clear journal/author info]. (n.d.). . [19] User Provided Snippets on IGT/Diabetes not directly about plants, if any specific point was cited]. (n.d.). 

مقاله: رمزگشایی از بوزیدان در طب سنتی و همبسته‌های نوین آن (بخش سوم: ثعلب، از سنت تا پژوهش)

نویسنده: اسلام شکیبا

ر بخش‌های پیشین این مجموعه مقالات، به معرفی بوزیدان و بررسی کاندیدای اول، آشواگاندا، پرداختیم. در این بخش، به بررسی کاندیدای دوم، ثعلب، از منظر گیاه‌شناسی، کاربردهای سنتی، فیتوشیمی و نحوه فرآوری و استخراج آن می‌پردازیم. ثعلب ارتباط قوی‌تری با نام‌ها و فرم فیزیکی توصیف شده برای بوزیدان در برخی متون سنتی دارد و به‌ویژه بر پژوهش‌های اخیر در مورد گونه‌ی Dactylorhiza hatagirea تمرکز خواهیم کرد.

۴. کاندیدای ۲: ثعلب (مشتق از گونه‌های مختلف ارکیده)

ثعلب محصولی سنتی است که از غده‌های ریشه‌ای (توبِرها) گونه‌های مختلف ارکیده‌های زمینی تهیه می‌شود، عمدتاً از جنس‌های Orchis, Anacamptis, و Dactylorhiza، اما همچنین سایر جنس‌ها مانند Ophrys, Neotinea, Himantoglossum, Serapias, و Platanthera [9, 10, 11]. مترادف بودن احتمالی آن با بوزیدان در برخی متون سنتی و شکل فیزیکی مشخص غده‌ها آن را به کاندیدای قانع‌کننده‌ای تبدیل می‌کند [2, 9]. پژوهش‌ها در متون ارائه شده به‌طور فشرده بر روی Dactylorhiza hatagirea به عنوان گونه‌ای کلیدی که برای تهیه ثعلب استفاده می‌شود، به‌ویژه در منطقه هیمالیا، تمرکز دارند [10, 11, 12, 13, 14, 15, 16].

۴.۱. منشاء و توصیف گیاه‌شناسی

ثعلب از غده‌های ریشه‌ای زیرزمینی گونه‌های خاصی از ارکیده‌ها تهیه می‌شود [9, 10, 11]. این غده‌ها اغلب شکل مشخصی دارند که غالباً شبیه بیضه‌ها (از این رو "خصی الثعلب") یا انگشتان (به‌عنوان مثال، غده‌های پنجه‌ای Dactylorhiza hatagirea) توصیف می‌شوند [10, 12]. Dactylorhiza hatagirea، همچنین شناخته شده با نام‌هایی چون ارکیده باتلاقی هیمالیا یا سلام‌پنجه، یک گیاه پایا است که در مناطق زیرآلپی تا آلپی هیمالیا و مناطق اطراف یافت می‌شود [10, 12, 13, 14]. ریشه‌های آن به صورت غده‌های ریشه‌ای کمی پهن شده، ۳ تا ۷ انگشتی و پنجه‌ای توصیف می‌شوند [12].

۴.۲. کاربردهای قومی‌گیاه‌شناسی و سنتی

ثعلب دارای تاریخچه‌ای طولانی از کاربرد سنتی در مناطق مختلف است، به‌ویژه در خاورمیانه، ترکیه، یونان، ایران و شبه‌قاره هند (در سیستم‌هایی مانند آیورودا، یونانی، سیده و آمچی) [9, 10, 11, 12, 13, 14]. همانطور که در ادبیات ارائه شده گزارش شده، کاربردهای دارویی سنتی آن گسترده و به‌طور قابل توجهی با خواص منسوب به بوزیدان همپوشانی دارند:

• سلامت جنسی و تولید مثل: به‌طور گسترده در سنت به عنوان مُقَوی باه، محرک جنسی، و برای درمان اختلال نعوظ و ضعف منی استفاده می‌شود [10, 11, 12, 13, 14]. (همراستا با مقوي باه، مغزر للنطفة).
• تونیک عمومی و ضعف: برای ضعف (آستنی) و به عنوان تونیک عمومی، بهبود بنیه بدنی استفاده می‌شود [10, 11, 12, 13, 14]. (همراستا با نفع برای خستگی، مقوي بنیه).
• اثرات عصبی: به عنوان مقوی اعصاب و برای اختلالات عصبی استفاده می‌شود [10, 12, 13, 14]. (همراستا با مقوي دماغ).
• سلامت گوارش: به‌طور سنتی برای اسهال، دیسانتری، درد معده و سایر مشکلات روده‌ای استفاده می‌شود که اغلب به خواص تسکین‌دهنده و شبیه مخاطی آن نسبت داده می‌شود [9, 10, 11, 12]. (احتمالاً مرتبط با دفع بلغم و رطوبات اگر با خواص نرم‌کننده مرتبط باشد).
• دیگر خواص: برای سرفه، تب، زخم، سوختگی، شکستگی، افزایش اشتها، و به‌طور بالقوه دیابت و سرطان استفاده می‌شود [10, 11, 12, 13, 14].

۴.۳. فیتوشیمی

جزء اصلی پودر ثعلب که مسئول خواص غلظت‌دهندگی و ژل‌کنندگی آن است، گلوکومانان، یک پلی‌ساکارید با وزن مولکولی بالا است [9, 11]. همچنین حاوی موسیلاژ، نشاسته و پروتئین است [9]. پژوهش‌ها بر روی گونه‌هایی مانند Dactylorhiza hatagirea نشان‌دهنده وجود متابولیت‌های ثانویه متنوع دیگر است، شامل داکتیلورین‌های A-E، داکتیلوزهای A-B (ترکیبات گلیکوزیدی جدا شده از ریشه‌ها)، آلکالوئیدهای ایندول، ترپنوئیدها، فلاونوئیدها، فنولیک‌ها (مانند رسوراترول)، و ساپونین‌ها [10, 12, 14].

۴.۴. آماده‌سازی و استخراج

به‌طور سنتی، ثعلب با جوشاندن غده‌های ارکیده (در آب، شیر یا نوشیدنی‌های پایه ماست)، خشک کردن آن‌ها و سپس آسیاب کردن به پودر یا آرد تهیه می‌شود [9, 11]. گزارش شده که این فرآیند آنزیم‌ها را غیرفعال می‌کند، تلخی را از بین می‌برد و پوست کندن را تسهیل می‌کند [11].

مطالعات فارماکولوژیکی نوین که خواص گونه‌های تولیدکننده ثعلب مانند Dactylorhiza hatagirea را بررسی می‌کنند، از "عصاره‌های" مختلف و ترکیبات جدا شده استفاده کرده‌اند [10, 12, 13]. این‌ها شامل عصاره‌های آبی، متانولی، هیدروالکلی، پترولیوم اتر، کلروفرم و اتانول از بخش‌های مختلف گیاه (ریشه، برگ، ساقه، ریزوم) هستند [10, 12]. ترکیبات خاصی مانند داکتیلورین‌ها و داکتیلوزها نیز جدا شده و مورد مطالعه قرار گرفته‌اند [10, 12, 14].

نکته: مشابه آشواگاندا، پروتکل‌های آزمایشگاهی دقیق برای روش‌های استخراج به کار رفته در مطالعات فارماکولوژیکی ذکر شده بر روی ثعلب یا D. hatagirea، در محدوده متون بررسی شده برای این مقاله در دسترس نبود [4, 5, 6, 7, 8]. ادبیات بر گزارش نتایج حاصل از این فرآورده‌های مختلف تمرکز داشت.

در بخش نهایی این مجموعه مقاله، به بررسی خواص فارماکولوژیکی ثعلب، ایمنی، وضعیت حفاظت و همخوانی آن با بوزیدان، و همچنین بحث و نتیجه‌گیری کلی بر اساس مقایسه دو کاندیدا و ارائه فهرست کامل منابع خواهیم پرداخت.

مقاله: رمزگشایی از بوزیدان در طب سنتی و همبسته‌های نوین آن (بخش دوم: آشواگاندا، کاندیدای هندی)

نویسنده: اسلام شکیبا

در بخش پیشین این مجموعه مقالات، به معرفی بوزیدان در متون طب سنتی، خواص کلیدی آن و ابهامات موجود پیرامون هویت دقیق آن پرداختیم. در این بخش، به بررسی اولین کاندیدای محتمل، گیاه آشواگاندا (Withania somnifera)، از منظر فیتوشیمی، نحوه استخراج، خواص فارماکولوژیکی و شواهد بالینی مدرن، و همخوانی آن با توصیفات بوزیدان خواهیم پرداخت.

۳. کاندیدای ۱: آشواگاندا (Withania somnifera)

آشواگاندا، گیاهی محترم در سیستم پزشکی آیورودا (هند) که بومی هند است، امروزه به‌طور گسترده به عنوان یک آداپتوژن و تونیک شناخته می‌شود و خواص آن با بسیاری از ویژگی‌های منسوب به بوزیدان همپوشانی دارد [4, 5, 6]. کاربردهای سنتی و منشاء جغرافیایی آن، آن را به کاندیدای قوی برای ماده‌ای تبدیل می‌کند که به‌طور تاریخی به عنوان "چوب هندی" با خواص مقوی توصیف شده است [2, 4].

۳.۱. فیتوشیمی

خواص دارویی آشواگاندا به مجموعه‌ای متنوع از ترکیبات شیمیایی نسبت داده می‌شود [4]. مهمترین فیتوشیمیکال‌های مورد پژوهش، لاکتون‌های استروئیدی موسوم به ویتانولیدها (مانند ویتانوفرین A، ویتانون) هستند [4, 5, 6]. سایر اجزای فعال مهم شامل آلکالوئیدهای مختلف و ساپونین‌ها هستند [4, 5, 6].

۳.۲. استخراج و فرآوری

مطالعات علمی نوین که خواص فارماکولوژیکی Withania somnifera را بررسی می‌کنند، از اشکال و فرآورده‌های مختلف گیاه، با تمرکز اولیه بر ریشه، استفاده کرده‌اند [4, 5, 6, 7, 8]. این فرآورده‌ها شامل:

• پودر ریشه آشواگاندا: در برخی مطالعات، غالباً در دوزهای بالاتر (مانند ۵۰۰۰ میلی‌گرم در روز) استفاده شده است [7].
• عصاره ریشه آشواگاندا: شکل رایج در کارآزمایی‌های بالینی، با غلظت‌ها و دوزهای متغیر (مانند ۳۰۰ میلی‌گرم تا ۱۰۰۰ میلی‌گرم در روز) [4, 5, 6, 8].
• عصاره ریشه و برگ آشواگاندا: در برخی پژوهش‌ها به کار رفته است [5, 6].
• عصاره‌های آبی: در مطالعات فارماکولوژیکی ذکر شده است [8].
• عصاره‌های استاندارد شده: برخی مطالعات از عصاره‌های استاندارد شده حاوی درصد مشخصی از ویتانولیدها یا گلیکوزیدهای ویتانولید (مانند عصاره استاندارد شده بر ۳۵% گلیکوزیدهای ویتانولید در یک مطالعه) استفاده کرده‌اند [7].

نکته: در هیچ یک از مقالات مروری یا خلاصه‌های ارائه شده، پروتکل‌های آزمایشگاهی دقیق برای روش‌های استخراج به کار رفته در مطالعات ذکر شده، در محدوده متون بررسی شده برای این مقاله ارائه نشده بود [4, 5, 6, 7, 8]. ادبیات بر گزارش نتایج حاصل از این فرآورده‌های مختلف تمرکز داشت.

۳.۳. خواص فارماکولوژیکی و شواهد بالینی

پژوهش‌های معاصر بر روی آشواگاندا، همانطور که در متون ارائه شده خلاصه شده است، شواهد قابل توجهی برای طیفی از فعالیت‌های فارماکولوژیکی و اثرات درمانی ارائه می‌دهد که بسیاری از آن‌ها با خواص سنتی بوزیدان همخوانی دارند:

• آداپتوژنیک و کاهش استرس: آشواگاندا به طور گسترده برای خواص آداپتوژنیک خود مطالعه می‌شود، به بدن در مدیریت استرس کمک می‌کند [4, 5, 6]. کارآزمایی‌های بالینی کاهش قابل توجهی در نمرات اضطراب و سطح کورتیزول را در بزرگسالان مضطرب نشان می‌دهند [4, 5]. این تأثیر به تعادل محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) مرتبط است [5]. (همراستا با مقوی دماغ، مفرح، نفع برای خستگی - مرتبط با استرس).
• سلامت جنسی و تولید مثل: پژوهش‌ها نشان‌دهنده فوایدی برای عملکرد جنسی هستند. مطالعات افزایش سطح تستوسترون را گزارش می‌دهند، به‌ویژه در مردان با مشکلات باروری [4, 7]. مکمل آشواگاندا در بهبود پارامترهای منی (تعداد، حرکت) در مردان نابارور مؤثر بوده است [4, 7] و عملکرد جنسی را در زنان بهبود می‌بخشد [7]. در حالی که برخی منابع اشاره می‌کنند که اثر بر تستوسترون یا اثر مُقَوی باه در مردان سالم کمتر واضح است یا نیازمند پژوهش بیشتر است، مجموعه شواهد کلی به‌طور قوی از نقش آن در سلامت تولید مثل حمایت می‌کند [4, 7]. (همراستا با مقوی باه، مغزر للنطفة).
• قدرت فیزیکی و عملکرد: مطالعات بالینی بهبودهایی را در عملکرد ورزشی نشان می‌دهند، شامل افزایش VO2max، توده و قدرت عضلانی، کاهش خستگی و آسیب عضلاتی پس از ورزش، و بهبود ریکاوری [5, 6, 8]. همچنین گزارش شده که بنیه کلی بدن را بهبود می‌بخشد [7]. (همراستا با مشدد للبضعة، مقوی بنیه، نفع برای خستگی).
• عملکرد شناختی: مطالعات نتایج مطلوبی را در عملکرد شناختی و عملکرد روان‌حرکتی در جمعیت‌های مختلف نشان می‌دهند [5, 6]. (همراستا با مقوی دماغ).
• سلامت مفاصل و التهاب: آشواگاندا دارای خواص ضد التهابی است [4, 5]. یک مطالعه نشان‌دهنده فوایدی در کاهش درد، سفتی و ناتوانی زانو بود [5]. (همراستا با نفع للمفاصل).
• سلامت متابولیک: اثرات مفید بالقوه بر پروفایل قند خون و چربی‌ها مشاهده شده است [4]. همچنین ممکن است به مدیریت افزایش وزن مرتبط با استرس کمک کند [7].
• خواص دیگر: مطالعات پیش‌بالینی و بالینی خواص آنتی‌اکسیدانی، ضد میکروبی، ضد دیابتی، ضد تومور و محافظت کننده عصبی را پیشنهاد می‌کنند [4, 5].

۳.۴. ایمنی و سمیت

آشواگاندا به‌طور کلی برای مصرف خوراکی کوتاه‌مدت (تا ۳ ماه) احتمالاً ایمن در نظر گرفته می‌شود [7]. داده‌های مربوط به ایمنی بلندمدت کمتر مشخص هستند [7]. دوزهای بالا ممکن است باعث ناراحتی گوارشی شوند [7]. در موارد نادر، مشکلات کبدی، از جمله نارسایی شدید کبد، گزارش شده است [7]. احتیاط در دوران بارداری (احتمالاً ناایمن)، شیردهی (اطلاعات ناکافی)، در افراد دارای بیماری‌های خودایمنی (ممکن است فعالیت ایمنی را افزایش دهد)، بیماری کبدی، اختلالات تیروئید (ممکن است سطح هورمون تیروئید را افزایش دهد)، و قبل از جراحی (ممکن است CNS را کند کند) توصیه می‌شود [7]. تداخلات متوسط با داروهای دیابت، فشار خون بالا، داروهایی که به کبد آسیب می‌زنند، سرکوب‌کننده‌های ایمنی، هورمون تیروئید و آرام‌بخش‌ها گزارش شده است [7]. تداخل با برخی گیاهان/مکمل‌ها با اثرات مشابه (سمی برای کبد، کاهش‌دهنده فشار خون، آرام‌بخش) نیز ذکر شده است [7].

۳.۵. همخوانی با بوزیدان

آشواگاندا با توصیف سنتی بوزیدان مبنی بر داشتن منشاء هندی و مشتق شدن از ریشه همخوانی خوبی دارد [2, 4]. خواص آن که از نظر علمی تأیید شده‌اند، به‌طور قوی با ویژگی‌های کلیدی بوزیدان همپوشانی دارند، به‌ویژه اثرات آن بر سلامت جنسی و تولید مثل، قدرت و حیاتی بودن فیزیکی، عملکرد ذهنی و کاهش استرس [4, 5, 6, 7, 8]. توصیف "چوبی" کمتر به‌طور مداوم در مورد ریشه آشواگاندا به کار می‌رود در مقایسه با برخی قسمت‌های دیگر گیاه، که ممکن است نقطه واگرایی باشد بسته به تفسیر دقیق متن سنتی [2].

در بخش سوم این مجموعه مقاله، به بررسی کاندیدای دوم، ثعلب، از نظر گیاه‌شناسی، کاربردهای سنتی، فیتوشیمی و نحوه فرآوری و استخراج آن خواهیم پرداخت.