طب ایرانی ،اسلامی،محلی

نویسنده: اسلام شکیبا

حتماً در متون یا شنیده‌های مربوط به طب سنتی، نام گیاهان یا موادی را شنیده‌اید که خواص شگفت‌انگیزی به آن‌ها نسبت داده می‌شود. "بوزیدان" یکی از همین نام‌های قدیمی است که در کتاب‌های طب سنتی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. می‌گویند بوزیدان برای تقویت عمومی بدن، افزایش انرژی، تقویت حافظه و روان، کمک به سلامت مفاصل، و به‌ویژه برای تقویت قوای جنسی و افزایش باروری فوق‌العاده است. متون قدیمی آن را گرم و خشک می‌دانند و گاهی آن را به صورت "چوبی هندی" توصیف کرده‌اند.

اما یک ابهام بزرگ وجود دارد: پزشکان سنتی در گذشته همیشه در مورد اینکه بوزیدان دقیقا چه گیاهی است، توافق نداشته‌اند. برخی می‌گفته‌اند بوزیدان همان "ثعلب" یا "خصی الثعلب" (که از ریشه نوعی گل ارکیده به دست می‌آید) است، در حالی که برخی دیگر آن‌ها را جدا از هم می‌دانسته‌اند. این ابهام، ما را به این فکر واداشته که آیا بوزیدان امروزه با چه گیاهی قابل تطبیق است؟ پژوهش‌های جدید سعی می‌کنند با بررسی متون قدیمی و مقایسه آن‌ها با دانش امروز، این معما را حل کنند.

آشواگاندا: کاندیدای هندی

یکی از گیاهانی که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته و به عنوان یک کاندیدا مطرح است، "آشواگاندا" نام دارد. این گیاه از هند می‌آید (همان "هندی" در توصیف سنتی بوزیدان!) و ریشه آن استفاده می‌شود. دانشمندان با تحقیق فراوان روی آشواگاندا در سال‌های اخیر، خواص زیادی برای آن پیدا کرده‌اند که شباهت زیادی به خواص بوزیدان دارد:

• کاهش استرس و اضطراب: آشواگاندا به بدن کمک می‌کند تا با فشارهای روانی مقابله کند، که این خود بر سلامت عمومی و حتی جنسی مؤثر است.
• افزایش انرژی و قوای جسمانی: مطالعات نشان داده‌اند که این گیاه می‌تواند به افزایش قدرت عضلانی و تحمل بدن در برابر خستگی کمک کند.
• تقویت سلامت جنسی: تحقیقات، به‌ویژه در مردان، نشان داده است که آشواگاندا می‌تواند سطح هورمون‌های مردانه مانند تستوسترون را افزایش داده و کیفیت اسپرم را بهبود بخشد. همچنین گزارش‌هایی از بهبود عملکرد جنسی در زنان نیز وجود دارد.
• تقویت حافظه و تمرکز: به نظر می‌رسد آشواگاندا برای عملکرد مغز نیز مفید است.

آشواگاندا حاوی ترکیبات طبیعی خاصی به نام "ویتانولیدها" است که عامل این خواص هستند. در آزمایش‌ها، از قسمت‌های مختلف گیاه و به روش‌های گوناگون عصاره‌گیری می‌شود تا این مواد مؤثر جدا یا غلیظ شوند. به‌طور کلی، آشواگاندا در استفاده کوتاه‌مدت بی‌خطر محسوب می‌شود، اما مانند هر داروی گیاهی دیگری، مصرف آن باید با احتیاط و آگاهی از تداخلات احتمالی باشد.

ثعلب: کاندیدای ریشه‌های اسرارآمیز

کاندیدای مهم دیگر، همان "ثعلب" است که در متون سنتی نیز نامش کنار بوزیدان آمده است. ثعلب در واقع پودری است که از غده‌های ریشه‌ای بعضی انواع گل ارکیده به دست می‌آید. این غده‌ها شکلی شبیه انگشت یا بیضه دارند (که شاید دلیل نام‌های سنتی مثل خصی الثعلب باشد). ثعلب نیز در طب سنتی در مناطق مختلف، از جمله ایران و کشورهای اطراف، کاربرد فراوان داشته است:

• تقویت قوای جنسی و بنیه: مثل بوزیدان، ثعلب نیز به عنوان تقویت‌کننده میل جنسی و نیروی عمومی بدن شناخته می‌شده است.
• نفع برای دستگاه گوارش: به دلیل وجود ماده‌ای لزج به نام "گلوکومانان"، ثعلب در درمان مشکلات گوارشی مانند اسهال سنتاً کاربرد داشته.
• مقوی اعصاب: برای آرامش و تقویت سیستم عصبی نیز به کار می‌رفته است.

پژوهش‌های نوین روی گونه‌هایی که ثعلب از آن‌ها تهیه می‌شود، مانند Dactylorhiza hatagirea، در حال بررسی این خواص سنتی است. برخی مطالعات حیوانی نشانه‌هایی از افزایش تستوسترون و بهبود رفتار جنسی دیده‌اند، اما شواهد علمی محکم از مطالعات انسانی (مانند آنچه برای آشواگاندا وجود دارد) در پایگاه‌های داده معتبر هنوز محدودتر است.

اما یک مشکل بزرگ: به دلیل همین تقاضا برای خواص سنتی (به‌ویژه خواص تقویتی و جنسی)، ریشه این گل‌های ارکیده به‌طور بی‌رویه از طبیعت جمع‌آوری می‌شود. این برداشت غیراصولی باعث شده که بسیاری از گونه‌های تولیدکننده ثعلب، به‌ویژه Dactylorhiza hatagirea، در معرض خطر جدی انقراض قرار بگیرند. این یک تراژدی برای طبیعت و هم برای دسترسی آینده به این گیاهان ارزشمند است.

پس، بوزیدان چه بود؟

با توجه به همه این‌ها، تشخیص دقیق بوزیدان دشوار است.

• اگر به دنبال گیاهی "هندی" با شواهد علمی قوی برای تقویت قوای جنسی، کاهش استرس و افزایش بنیه فیزیکی هستید، آشواگاندا کاندیدای بسیار مناسبی بر اساس پژوهش‌های امروز است.
• اگر به دنبال گیاهی با ریشه غده‌ای شکل که در متون سنتی مترادف با ثعلب آمده و سابقه طولانی در طب سنتی برای خواص جنسی و مقوی اعصاب دارد، ثعلب کاندیدای منطقی‌تری است، اما باید توجه داشت که شواهد علمی نوین برای اثربخشی آن کمتر از آشواگاندا است و مهمتر از همه، تهیه آن از طبیعت به شدت به بقای گونه آسیب می‌زند.

شاید هم بوزیدان در گذشته فقط یک گیاه خاص نبوده، یا نام آن با گذشت زمان با گیاهان دیگری که اثرات مشابهی داشته‌اند (مثل آشواگاندا و ثعلب) مخلوط شده است. این موضوع نشان می‌دهد که ترجمه دقیق اصطلاحات طب سنتی به گیاه‌شناسی مدرن چقدر می‌تواند پیچیده باشد.

در نهایت، دانش سنتی ما گنجینه ارزشمندی است که می‌تواند راهنمای پژوهش‌های علمی جدید باشد. اما برای استفاده پایدار از این گنجینه‌ها، لازم است هم تحقیق علمی را برای اثبات خواص ادامه دهیم و هم برای حفاظت از گیاهان در معرض خطر مانند گونه‌های تولیدکننده ثعلب تلاش کنیم.