چکیده

بوقناق (Eryngium billardieri) گیاهی از خانواده چتریان (Apiaceae) است که امروزه در ایران به‌ویژه به صورت «عرق بوقناق» برای بیماران دیابتی استفاده می‌شود. در منابع طب سنتی ایرانی–اسلامی، این گیاه با نام‌های قرصعنه (قرصعنة) و شوکه الزرقاء (شوكة الزرقاء) آمده و برای مشکلات گوارشی، کبدی و کلیوی به کار رفته است، نه برای درمان دیابت. پژوهش‌های علمی جدید اما اثرات کاهش قند خون و آنتی‌اکسیدانی آن را نشان داده‌اند و همین یافته‌ها مبنای شهرت امروزی آن شده است.


---

۱. پیشینه نام و ریشه‌شناسی

در ترکی استانبولی به این گیاه Boğa dikeni می‌گویند:

Boğa = گاو نر

Diken = خار
🔹 معادل فارسی: «خار گاو نر»


در عربی، این گیاه بیشتر با نام‌های زیر آمده است:

قرصعنة (Qursi‘na / قرصعنه) = معادل اصلی بوقناق در متون طبی عربی

شوكة الزرقاء (Shawkah al-Zarqāʾ / شوکه الزرقاء) = خار آبی یا کبود

گاهی نیز با تعبیر شویکة إبراهیم (Shuwaykah Ibrāhīm / شویکه ابراهیم) در نسخه‌های محلی دیده می‌شود.

 

🔹 علت نام‌گذاری «Boğa dikeni» (= خار گاو نر):

1. رویش فراوان در چراگاه‌ها و محل چرای گاوها.


2. خاصیت ضدنفخ و استفاده برای درمان نفخ دام‌ها.


3. در باور محلی، شباهت نمادین نیروی جنسی ناشی از مصرف آن به نیروی جنسی گاو نر

 


---

۲. بوقناق در متون طب سنتی

در منابع طب سنتی فارسی و عربی، قرصعنه و شوکه الزرقاء چنین خواصی داشته‌اند:

مقوی معده (یُقَوّي المعدة)

دافع ریاح و نفخ (طارد للریاح)

مفتّح انسداد الکبد و الطحال (مُفَتِّح لسدود الکبد و الطحال)

مدرّ للبول (مدرّ للبول)


🔹 نکته: در هیچ متن طب سنتی کلاسیک، چه فارسی و چه عربی، این گیاه به‌عنوان داروی دیابت (ذیابیطس، دیابیطس) ذکر نشده است.


---

۳. پژوهش‌های جدید در فیتوشیمی و فارماکولوژی

مطالعات نوین بر روی گونه Eryngium billardieri نشان داده است که این گیاه:

دارای فلاونوئیدها (Flavonoids)، ساپونین‌ها (Saponins) و پلی‌فنول‌ها (Polyphenols) است.

این ترکیبات می‌توانند:

قند خون را کاهش دهند (Hypoglycemic effect)،

حساسیت به انسولین را افزایش دهند (Insulin sensitizing)،

اثر آنتی‌اکسیدانی قوی (Antioxidant) داشته باشند.

 

نمونه یافته‌ها:

کاهش قند خون ناشتا در موش‌های دیابتی پس از مصرف عصاره.

افزایش سطح آنتی‌اکسیدان‌های درون‌زا و کاهش آسیب اکسیداتیو در کبد و کلیه.

 

---

۴. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در طب سنتی: بوقناق با نام‌های قرصعنه و شوکه الزرقاء شناخته می‌شده است. خواص آن مربوط به گوارش، کبد و کلیه بوده، نه دیابت.

در پژوهش‌های نوین: مطالعات فارماکولوژیک نشان داده‌اند که بوقناق می‌تواند قند خون را پایین بیاورد و به کنترل دیابت کمک کند.

از نظر زبان‌شناسی:

فارسی: بوقناق

ترکی: Boğa dikeni (خار گاو نر)

عربی: قرصعنه (قرصعنة)، شوکه الزرقاء (شوكة الزرقاء)

 

بنابراین، استفاده امروز از بوقناق برای دیابت بیشتر محصول پژوهش‌های جدید است، نه توصیه‌های سنتی.


---

📚 منابع منتخب:

1. تحفه المؤمنین، محمد بن محمد طبیب (قرن ۱۱ هـ). مدخل «قرصعنه».


2. ابن‌سینا، القانون فی الطب، کتاب الادویه المفرده.


3. Journal of Ethnopharmacology, 2018; Eryngium billardieri extract and hypoglycemic effects.


4. Phytotherapy Research, 2020; Antioxidant and antidiabetic activity of Eryngium