امور طبیعیه در طب سنتی
26 تیر · · خواندن 4 دقیقه هفت ستون پنهان در بدن انسان: بازخوانی «امور طبیعیه» طب سنتی با نگاهی به علوم نوین 🌱🔬
در دل میراث کهن پزشکی ایرانی-اسلامی، مفهومی بنیادی به چشم میخورد که شاید بتوان آن را نقشهی مهندسی بدن انسان دانست: امور طبیعیه. حکمایی چون ابنسینا، رازی و حنین بن اسحاق این نظام را پایهریزی کردند تا بتوانند سلامت، بیماری و حیات انسان را در قالبی منسجم توضیح دهند.
اما آیا این مفاهیم صرفاً بخشی از تاریخ طبابتاند؟ یا میتوان میان آنها و دانش پزشکی امروز، پلی برقرار کرد؟ در این مطلب، هفت اصل کلیدی طب سنتی را با مفاهیم علوم مدرن مقایسه میکنیم. نتیجهی این مقایسه، نگاهی جذاب و تازه است به انسان، در مرز سنت و علم روز.
---
۱. ارکان چهارگانه؛ نگاه سنتی به فیزیک و شیمی بدن 🌍
در طب سنتی، جهان از چهار عنصر بنیادین ساخته شده:
🔥 آتش (گرم و خشک) | 🌬 هوا (گرم و تر) | 💧 آب (سرد و تر) | 🪨 خاک (سرد و خشک)
این عناصر، پایهی ساختار بدن و طبیعت آن دانسته میشوند. در علوم جدید نیز بدن از عناصری همچون کربن، اکسیژن، نیتروژن و هیدروژن ساخته شده و در قالب جامد، مایع، گاز و انرژی عمل میکند.
در این تطبیق:
خاک = ساختارهای سخت مانند استخوان و عضلات
آب = مایعات حیاتی (خون، لنف، مایعات بینسلولی)
هوا = گازهای تنفسی، مخصوصاً اکسیژن
آتش = انرژی متابولیک سلولها (ATP و واکنشهای گرمازا)
---
۲. مزاجها؛ ژنتیک و تفاوتهای فردی در زبان حکما 🧬
مزاج به کیفیت غالب در بدن اشاره دارد؛ مثلاً گرممزاج، سردمزاج، خشک یا تر. این مزاجها ویژگیهای جسمی، روانی و حتی رفتاری افراد را تعیین میکنند.
امروزه، مفاهیمی مثل ژنتیک، تیپ بدنی، متابولیسم، تنظیم دمای بدن و حتی ترکیب میکروبیوم روده، مشابه همین نگاه سنتی را بازتاب میدهند. مثلاً کسی که مزاج گرم دارد، ممکن است سطح متابولیسم بالاتر یا تمایل به فعالیت بیشتر داشته باشد — همانطور که در ژنتیک برخی تیپهای بدنی دیده میشود.
---
۳. اخلاط چهارگانه؛ زبان سنتی مایعات زیستی و ناقلهای عصبی 🩸🧠
چهار خلط اصلی عبارتاند از:
دم: خون و اجزای آن، معادل مستقیم
صفرا: محرک، گرم و تند؛ قابل تطبیق با هورمونها، آنزیمها، اسیدهای صفراوی
بلغم: سرد و مرطوب؛ ناظر بر مایعات لنفی، مخاط، سیستم ایمنی
سودا: خشک و سرد؛ نمایندهی مواد زاید، استرسهای شیمیایی، و حتی انتقالدهندههای عصبی مانند دوپامین و سروتونین
در واقع، خلطها مانند «زبان عملکردی» بدن در طب سنتیاند؛ همانگونه که در طب مدرن، تحلیل خون، هورمونها و نوروترانسمیترها تصویر دقیقی از وضعیت فرد به ما میدهد.
---
۴. اعضاء؛ آناتومی مشترک دو نگاه 🧍
در این مورد، طب سنتی و مدرن کاملاً همسو هستند. اندامهایی مثل قلب، مغز، کبد، کلیه، ریه، عضله و استخوان در هر دو مکتب مورد توجهاند؛ فقط روش تحلیلشان متفاوت است. طب سنتی بیشتر عملکرد کلنگر و کیفی اندام را بررسی میکند، در حالی که علوم جدید ساختار، سلولها و مکانیسم دقیق عملکرد هر عضو را موشکافانه بررسی میکند.
---
۵. ارواح؛ انرژی حیات و سیستم عصبی در زبان سنتی ⚡🧠
طب سنتی از سه نوع "روح" نام میبرد:
روح طبیعی (از کبد): مسئول رشد، تغذیه، تولید نیرو — معادل فرآیندهای متابولیک و هورمونی
روح حیوانی (از قلب): مسئول حرکت، تنفس، واکنشهای سریع — مشابه سیستم عصبی خودکار و عملکرد قلب
روح نفسانی (از مغز): مسئول تفکر، حافظه، احساس — دقیقاً منطبق با مفاهیم علوم اعصاب
«روح» در واقع همان نیروهای حیاتی و سیگنالهای عصبی و هورمونی در بدن مدرن است، با بیانی استعاریتر اما دقیق در معنا.
---
۶. قوا؛ نیروهای پیشران زندگی از دیدگاه حکما 🏋️
در طب سنتی، قوا سه دستهاند:
طبیعی: هضم، جذب، دفع — معادل عملکرد سلولها، آنزیمها و گوارش
حیوانی: حرکت و ادراک — معادل نورونها، عضلات و واکنشهای عصبی
نفسانی: فکر، تخیل، حافظه — همپوش با علوم شناختی و عملکرد مغز
در واقع، «قوا» همان چیزی است که در طب جدید به آن عملکرد فیزیولوژیکی یا مولکولی گفته میشود؛ چه در سطح سلولی، چه در ابعاد روانی.
---
۷. افعال؛ همهی کارکردهای بدن در یک نگاه 🧬🏃
افعال یعنی عملکردهای کل بدن: تغذیه، رشد، خواب، بیداری، تفکر، احساس، حرکت، دفع و …
این همان قلمرو فیزیولوژی مدرن است. هر عضو یا سیستم بدن، فعلی دارد که اگر مختل شود، بیماری آغاز میشود. دیدگاه طب سنتی، این افعال را به شکلی سازمانیافته در کنار هم تحلیل میکند.
---
پایانبندی: ترکیب سنت و علم، نه تقابل 👥🔍
اگر بخواهیم نگاه سنتی و مدرن را مقابل هم قرار دهیم، تصویر ناقصی از واقعیت به دست میآید. اما اگر این دو را همگرا و مکمل ببینیم، دریچهای نو برای فهم پیچیدگیهای بدن انسان گشوده میشود.
امور طبیعیه، چارچوبی جامع برای درک بدن در طول هزاران سال بوده است — دیدگاهی کلنگر و نظاممند. علم امروز نیز با ابزارهای دقیق خود، جزئیات همین نظام را کشف کرده است. شاید آیندهی طب، در گفتوگوی میان سنت و مدرنیته شکل بگیرد.