افتادگی ناف
16 تیر · · خواندن 7 دقیقه افتادگی ناف (نُتُوءُ السُّرَّة) در آینه طب سنتی ایران و نگاه نوین
در طب سنتی ایرانی، افتادگی ناف که با اصطلاحاتی چون "نتوء السرة" یا "خروج السرة" نیز شناخته میشود، به هرگونه برجستگی و بیرونزدگی ناف اطلاق میگردد. این عارضه، اگرچه گاهی نشانهای از فتق است، اما علل متنوعی دارد که متون کهن به تفصیل به آنها پرداختهاند. برخی از دیدگاهها، این وضعیت را به طور مستقیم با تغییر در وضعیت ماهیچههای شکمی مرتبط میدانند، که از منظر طب سنتی نیز قابل توجیه است. جالب اینجاست که اکثر این مشاهدات باستانی، امروزه نیز با زبان پزشکی نوین و با جزئیات بیشتر علمی، قابل توضیح و درک هستند.
علل و انواع افتادگی ناف
افتادگی ناف میتواند در دو دوره زمانی اصلی بروز کند:
- ناشی از تولد: این نوع افتادگی از همان بدو ولادت یا در ایام اولیه پس از آن پدیدار میشود و اغلب به نحوه نامناسب بریدن بند ناف یا آسیبهای وارده حین تولد نسبت داده میشود. نکته کلیدی در درمان این نوع، اقدام زودهنگام و صحیح در دوران نوزادی است، چراکه متون تأکید دارند اگر در همان ابتدا اصلاح نشود و موضع استحکام یابد، درمان دشوار خواهد شد [۱، ۲، ۳]. تدابیر درمانی شامل بستن محکم ناف با رفاده (پشتیبان) و استفاده از ضمادهای قابض و سفتکننده مانند عفص (مازو) یا کندر مخلوط با سفیده تخم مرغ است [۳، ۴]. همچنین، قرار دادن تکه سرب روی ناف و بستن آن نیز توصیه شده است [۵، ۶]. جلوگیری از گریه شدید و حرکات قوی نوزاد نیز حائز اهمیت است [۵].
- غیرمرتبط با تولد: بروز افتادگی ناف پس از دوران نوزادی به علل گوناگونی نسبت داده میشود [۱، ۲]:
- شکافته شدن پردهها و ضعف ماهیچههای شکمی (که منجر به فتق میشود): این مورد که در اصطلاح طب سنتی "فتق مراق البطن" نامیده میشود، شایعترین علت است. پردههای شکمی، از جمله باریطون (صفاق)، به همراه ماهیچهها، وظیفه نگهداری احشاء در جای خود را بر عهده دارند [۷]. ضعف یا شکاف در این ساختار نگهدارنده عضلانی-پردهای، بهویژه تحت فشار شدید (مانند پریدن، فریاد زدن، یا بلند کردن بار سنگین)، میتواند باعث خروج احشایی نظیر چربی (ثرب) یا روده و برجستگی ناف شود [۷]. در این حالت، افتادگی ناف نتیجه فتق است. از دیدگاه پزشکی نوین، این همان فتق ناف (Umbilical Hernia) است که در اثر ضعف دیواره شکم و بیرونزدگی محتویات آن رخ میدهد.
- تجمع مواد در پشت ناف:
- آب (رطوبت بلغمى): ناشی از غلبه خلط بلغم و رطوبت در بدن و ضعف در دفع مایعات اضافی [۷]. امروزه این حالت به تجمع مایعات در حفره شکمی (آسیت) اطلاق میشود که میتواند ناشی از بیماریهای کبدی یا قلبی باشد.
- باد: ناشی از تولید بیش از حد گاز در دستگاه گوارش و ضعف در دفع آن، یا غلبه ریح [۷]. از دیدگاه پزشکی جدید، این حالت مربوط به نفخ شکم و تجمع بیش از حد گاز در روده است که علل مختلفی مانند رژیم غذایی یا مشکلات گوارشی دارد.
- گوشت زائد: ناشی از غلبه اخلاط غلیظ و سوخته (مانند بلغم سوخته یا سودای غلیظ) و رشد بافتهای غیرطبیعی [۱]. در پزشکی نوین، این موارد میتوانند تودههای خوشخیم (مثل لیپوم) یا بدخیم (تومورها) باشند که در ناحیه ناف ایجاد شدهاند.
- انشقاق رگ و تجمع خون: ناشی از آسیب مکانیکی (مانند ضربه یا زور زدن شدید) یا ضعف در دیواره عروق، که منجر به پارگی رگ و تجمع خون میشود [۱]. از منظر پزشکی جدید، این همان هماتوم (تجمع خون در زیر پوست) است که معمولاً پس از ضربه یا فشار شدید به رگهای خونی ناحیه ناف رخ میدهد.
علائم افتادگی ناف و نشانههای افتراقدهنده
تشخیص نوع افتادگی ناف بر اساس علائم بالینی مهم است:
- برگشتپذیری (کاهشپذیری): فتقهایی که ناشی از خروج روده یا چربی هستند (مانند فتق مراق البطن یا قيلة الامعا)، معمولاً با دراز کشیدن بیمار (به پشت)، بهویژه پس از هضم غذا، به جای خود بازمیگردند [۷]. این خاصیت در افتادگیهای ناشی از باد نیز دیده میشود، اما در انواع ناشی از مایع، گوشت زائد یا خون، غالباً وجود ندارد [۷].
- احساس نبض یا ضربان: وجود نبض یا حرکت در محل برجستگی میتواند نشانهای قوی از حضور روده در داخل کیسه فتق باشد [تفسیر از متون مربوط به قيلة الامعا]. در پزشکی نوین، این نبض نشاندهنده وجود عروق خونی در بافت بیرونزده (مانند روده) است. اگر چیزی غیر از روده (مانند مایع یا گاز) بیرون زده باشد، این نبض حس نمیشود. این نشانه در افتادگیهای ناشی از باد، مایع، گوشت زائد یا خون معمولاً وجود ندارد.
- صدای قراقر (غرغر کردن): این صدا، بهویژه پس از مصرف غذاهای نفاخ یا در زمان حرکت، نشانه وجود باد یا روده در محل برجستگی است [۷]. در فتقهای رودهای (چه ناف و چه قيلة الامعا) و نیز در افتادگیهای بادی (قيلة الريح)، قراقر شایع است [۷].
- قوام و ظاهر:
- افتادگی ناشی از باد: معمولاً سبک است [۷].
- افتادگی ناشی از مایع: سنگین است و ممکن است پوست روی آن شفاف به نظر برسد و با حرکت دادن، "آواز آب" شنیده شود [۷].
- افتادگی ناشی از گوشت زائد: سفت و ثابت است [۱].
- افتادگی ناشی از خون: ممکن است رنگ ناف به بنفش یا سیاه متمایل شود [۱].
ملاحظات خاص از دیدگاه طب سنتی
- مزاج و سن: فتق و قيله بهویژه در افراد با مزاج گرم و در کودکان شایعتر است [۷]. این به دلیل رطوبت بالای مزاج کودکان، ضعف اعصاب و پردهها، و همچنین حرکات شدید آنهاست.
- پیشگیری: پرهیز از حرکات شدید، زور زدن، بلند کردن بارهای سنگین، و مصرف غذاهای نفاخ برای پیشگیری و مدیریت اهمیت دارد [۷].
درمانها و تدابیر کلی
درمان افتادگی ناف بسته به علت آن متفاوت است. اصول کلی شامل [۸، ۹، ۱۰]:
- جا انداختن: در صورت فتق (زمانی که احشاء خارج شدهاند)، محتویات را به آرامی به جای خود بازگردانده میشود.
- پرهیز: اجتناب از حرکات شدید، گریه زیاد (در کودکان)، بلند کردن اجسام سنگین و مصرف غذاهای نفاخ.
- ضمادها و پودرها: استفاده از ترکیبات قابض و خشککننده موضعی مانند نانخواه با سفیده تخم مرغ، مردارسنگ، سرنج، سرگین گاو (که در متون "ورم گاو" ذکر شده بود) [۱۱، ۱۰، ۱۲] یا مخلوطهای گیاهی نظیر مصطکی، کندر و صبر [۱۳، ۱۰، ۱۴]. هدف این ضمادها تقویت موضع و کاهش برجستگی است.
- کیسه ناف (فتقبند): بستن کیسههای حاوی زیره یا بادیان کوبیده بر روی ناف برای ایجاد فشار و تثبیت.
- زالودرمانی: در موارد مزمن و مقاوم به درمان در اطفال بالای دو ماه، برای دفع خون یا رطوبت [۹].
- داغ کردن (Cauterization): در برخی موارد خاص، اگر دهانه فتق کوچک باشد، داغ کردن برای تنگ کردن دهانه و جلوگیری از عود مجدد در نظر گرفته شده است [۷].
این نگاه جامع به افتادگی ناف در طب سنتی، نشاندهنده دقت نظر طبیبان گذشته در تفکیک علل و ارائه درمانهای متناسب است. همچنین، ارتباط این مشاهدات با یافتههای پزشکی نوین، غنای دانش نیاکان ما را آشکار میسازد.