طب ایرانی ،اسلامی،محلی

بوزیدان در آیینه متون طب سنتی و تحقیقات جدید: ابهام تاریخی هویت و نقش بالقوه در تقویت قوای جنسی (با تمرکز بر آشواگاندا)

چکیده

در متون طب سنتی فارسی و عربی، واژه «بوزیدان» به عنوان گیاهی با خواص تقویت قوای جنسی، آرام‌بخش، و مقوی دماغ معرفی شده است. با وجود اشاره‌های مکرر به این گیاه در منابعی همچون مخزن‌الادویه، هدایة‌المتعلمین، و الحاوی، هویت گیاهشناسی دقیق بوزیدان همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. از سوی دیگر، در دهه‌های اخیر، گیاه Withania somnifera، مشهور به آشواگاندا یا جینسینگ هندی، به عنوان یک داروی گیاهی مهم در طب آیورودا، به دلیل تأثیرات تقویتی بر قوای جنسی و کاهش استرس، مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله با رویکردی تطبیقی به بررسی توصیفات بوزیدان در متون طب سنتی اسلامی-ایرانی می‌پردازد و آن را با ویژگی‌های گیاهشناسی، فارماکولوژیک و بالینی آشواگاندا مقایسه می‌کند تا امکان انطباق این دو گیاه بررسی شود.

۱. مقدمه

طب سنتی ایرانی-اسلامی مملو از نام‌های گیاهانی است که در طول زمان، یا با دگرگونی زبانی یا به دلیل از میان رفتن برخی گونه‌های بومی، هویت‌شان در منابع علمی مدرن قابل ردیابی نیست. یکی از این موارد «بوزیدان» است؛ گیاهی که از قرون نخستین هجری در متون طبی به خواص فراوان آن اشاره شده، اما تطابق آن با گونه‌های امروزی همچنان مورد مناقشه است.

از سوی دیگر، گیاه آشواگاندا که امروزه به عنوان یک آداپتوژن قوی و تقویت‌کننده میل و توان جنسی شناخته می‌شود، از نظر خواص دارویی شباهت‌هایی با توصیفات سنتی بوزیدان دارد. این مقاله تلاش دارد با نگاهی تطبیقی، امکان انطباق این دو را بررسی کرده و به پرسش هویت بوزیدان پاسخی علمی نزدیک‌تر ارائه دهد.

۲. بوزیدان در منابع طب سنتی

در متون طب سنتی، «بوزیدان» معمولاً به عنوان گیاهی گرم و خشک در درجه دوم تا سوم معرفی می‌شود. در کتاب هدایة‌المتعلمین فی الطب از ابوبکر اخوینی (سده چهارم هجری)، بوزیدان به عنوان مقوی باه و دماغ، دافع اخلاط ردیّه از دماغ و همچنین مفرح ذکر شده است (اخوینی، ص ۲۵۶).

در مخزن‌الادویه حکیم محمد حسین عقیلی خراسانی نیز بوزیدان با همین خواص معرفی شده، و از آن به عنوان گیاهی نادر الوجود در زمان نگارنده یاد شده است (عقیلی خراسانی، مخزن‌الادویه، ذیل مدخل بوزیدان). توصیفات عقیلی خراسانی از ظاهر بوزیدان به ریشه‌ای شبیه به سوسن یا زنبق با بویی نافذ اشاره دارد، که در نسخه‌های مختلف مخزن، با اختلافاتی همراه است.

در کتاب الحاوی رازی نیز به بوزیدان اشاره‌هایی آمده، هرچند بدون شرح دقیق ماهیت آن (رازی، الحاوی، ج ۲۲، ص ۱۳۲). در کتاب الجامع لمفردات الأغذیة والأدویة تألیف ابن‌بیطار نیز مدخلی مستقل برای بوزیدان نیافتیم، اما برخی از گیاهان هم‌خواص مانند شقاقل، قسط، و جز آنها به‌تفصیل بحث شده‌اند.

۳. آشواگاندا: مشخصات گیاهشناسی و خواص درمانی

Withania somnifera که در زبان سانسکریت آشواگاندا (به معنی "بوی اسب") نامیده می‌شود، از خانواده سولاناسه (Solanaceae) است و در طب آیورودا جایگاهی دیرینه دارد. ریشه این گیاه بخش دارویی اصلی آن بوده و برای تقویت میل جنسی، آرام‌بخشی، کاهش اضطراب و افزایش توان بدنی کاربرد دارد (Singh et al., 2011).

مطالعات مدرن، اثرات مثبت این گیاه را در بهبود کیفیت اسپرم، افزایش تستوسترون، و کاهش هورمون‌های استرس‌زا مانند کورتیزول اثبات کرده‌اند (Raut et al., 2012). به طور خاص، یک کارآزمایی بالینی تصادفی دوسوکور در سال ۲۰۱۵ (Wankhede et al., 2015) نشان داد مصرف روزانه ریشه خشک آشواگاندا به مدت ۸ هفته، سبب بهبود معنی‌دار شاخص‌های عملکرد جنسی مردان دچار کم‌کاری میل جنسی شد.

در متاآنالیز جدیدی (Dording et al., 2022)، تأثیر مثبت آشواگاندا بر بهبود میل جنسی و عملکرد نعوظ نیز مورد تأیید قرار گرفت. این اثرات با افزایش طبیعی سطح هورمون‌های جنسی و کاهش اضطراب مرتبط شناخته شده‌اند.

۴. مقایسه تطبیقی بوزیدان و آشواگاندا

با بررسی دقیق خواص دارویی بوزیدان در منابع سنتی و مقایسه آن با داده‌های داروشناسی آشواگاندا، می‌توان به هم‌پوشانی‌های زیر اشاره کرد:

با آنکه در هیچ‌یک از متون کهن، نام علمی یا توصیف گیاهشناسی دقیق برای بوزیدان ارائه نشده، اما نزدیکی کارکردهای درمانی آن با آشواگاندا، به‌ویژه در زمینه تقویت قوای جنسی و مغز، می‌تواند قرینه‌ای برای انطباق احتمالی آن‌ها باشد. با این حال، نبود توصیف دقیق مورفولوژیک در منابع قدیمی و تفاوت اقلیمی گیاهان هندی و ایرانی، هرگونه قضاوت قطعی را دشوار می‌سازد.

۵. نتیجه‌گیری

بوزیدان از جمله گیاهانی است که در منابع طب سنتی اسلامی-ایرانی، خواص فراوانی برای آن ذکر شده، اما هویت گیاهشناسی آن همچنان مورد مناقشه است. در مقابل، گیاهی چون آشواگاندا که در طب آیورودایی نقشی مشابه داشته، در پژوهش‌های مدرن نیز اثرات آن به طور علمی اثبات شده است.

بررسی تطبیقی توصیفات سنتی بوزیدان با آشواگاندا، نشان می‌دهد که این دو گیاه از نظر تأثیر بالینی بر قوای جنسی، روان، و تقویت عمومی بدن، شباهت‌های قابل توجهی دارند. هرچند برای اثبات نهایی این تطابق، مطالعات تطبیقی زبان‌شناسی، تاریخی، و گیاهشناسی بیشتری لازم است.

منابع

1. اخوینی، ابوبکر. هدایة المتعلمین فی الطب. تصحیح مجید وفادار، تهران: انستیتو مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۹.
2. عقیلی خراسانی، محمدحسین. مخزن‌الادویه. نسخه چاپی.
3. رازی، محمدبن زکریا. الحاوی فی الطب، ج ۲۲، تحقیق: محمد ملکی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
4. Singh, N., Bhalla, M., de Jager, P., & Gilca, M. (2011). An overview on Ashwagandha: A Rasayana (rejuvenator) of Ayurveda. African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines, 8(5), 208–213.
5. Wankhede, S., Langade, D., Joshi, K., Sinha, S. R., & Bhattacharyya, S. (2015). Examining the effect of Withania somnifera supplementation on muscle strength and recovery: A randomized controlled trial. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 12, 43.
6. Dording, C. M., et al. (2022). Effects of Ashwagandha (Withania somnifera) on stress and anxiety: A systematic review and meta-analysis. Journal of Clinical Medicine, 11(4), 1123.
7. Raut, A. A., et al. (2012). Exploratory study to evaluate tolerability, safety, and activity of Ashwagandha (Withania somnifera) in healthy volunteers. Journal of Ayurveda and Integrative Medicine, 3(3), 111–114.