طب ایرانی ،اسلامی،محلی

رمزگشایی از اثر "قابضات" در کاهش جذب قند خون با نگاه به پلی‌فنول‌ها

چکیده

دیابت شیرین، بیماری کهن با علامت کلیدی پرادراری، در طب سنتی ایران با رویکردهای خاصی درمان می‌شد. اصل محوری، استفاده از داروهای قابض برای تقویت قوه ماسکه کلیه و کنترل دفع مفرط بود. از منظر نوین، پرادراری دیابتی ناشی از دفع قند اضافی در ادرار است. این مقاله به فرضیه اثربخشی داروهای قابض سنتی از طریق کاهش جذب گلوکز در روده می‌پردازد. علم نوین تأیید می‌کند که پلی‌فنول‌ها و تانن‌ها (عوامل اصلی قابضیت) آنزیم‌های گوارشی را مهار کرده و جذب قند را کند می‌کنند [10]. این مکانیسم، تبیینی علمی برای اثر مشاهده شده قابضات سنتی در مدیریت دیابت ارائه داده و پتانسیل پژوهشی نسخه‌های سنتی حاوی این ترکیبات را برجسته می‌سازد. هدف، تطبیق مفهوم سنتی "قابضیت" با مکانیسم مدرن "کاهش جذب گلوکز" و بررسی پتانسیل داروهای گیاهی طب سنتی است.

مقدمه: ریشه‌های دیابت در طب ایرانی و رویکرد "قابضیت"

دیابت، که با نام‌هایی چون "دولاب کلیوی" و "زلق کلیه" در متون کهن طب سنتی ایران شناخته می‌شد، بیماری پرچالشی با نشانه‌هایی چون عطش فراوان و پرادراری بود [3، 4، 8]. حکیمان ایرانی برای مقابله با این "دفع ادرار " غیرعادی، از داروهای با خاصیت قابضیت بهره می‌بردند. این اصل درمانی با هدف تقویت "قوه ماسکه" کلیه و مهار دفع سریع مایعات به کار می‌رفت [3، 4]. داروهای قابض سنتی در اشکال مختلفی چون قرص و پودر (سفوف‌ها) تجویز شده و حاوی ترکیباتی بودند که به واسطه محتوای بالای تانن‌ها و پلی‌فنول‌ها، ایجاد جمع‌شدگی و کاهش ترشحات در بافت می‌کردند [1، 2، 3].

"قابضیت" در طب سنتی: راهکاری برای مهار دفع مفرط

در متون طب سنتی، پرادراری (کثرت البول) در دیابت، نشانه ضعف قوه ماسکه کلیه تلقی می‌شد که قادر به نگهداری و متابولیسم طبیعی مایعات نبوده و باعث "زلق" (عبور سریع) مایعات می‌گردید [3، 4]. حکیمان برای مقابله با این "دفع ادرار" غیرعادی (دفع بیش از حد و سریع مایعات)، از داروهای با خاصیت قابضیت بهره می‌بردند. این خاصیت به معنای ایجاد تجمّع و کاهش ترشحات در عضو تلقی می‌شد و اعتقاد بر این بود که می‌تواند به تقویت قوام بافت‌ها و مهار جریان غیرطبیعی کمک کند [3]. این داروها در اشکال مختلفی مانند قرص‌ها و پودرها (سفوف‌ها) تجویز می‌شدند و حاوی ترکیباتی مانند طباشیر، گلنار، بلوط، سماق، و انواع صمغ‌ها و تخم‌های با خاصیت قابض بودند [1، 2، 3]. همچنین نوشیدنی‌هایی مانند دوغ ترش غلیظ و آب انار ترش به دلیل خاصیت قابضشان توصیه می‌شدند [1، 2، 3].

نشانه‌ای کلیدی: از "بول شیرین" تا قند خون

مشاهده اطباء سنتی مبنی بر شیرین بودن ادرار بیماران دیابتی و جذب حشرات به آن [1، 2، 3، 4]، یک مشاهده بالینی دقیق بود که امروزه آن را نتیجه قند خون بالا و دفع گلوکز در ادرار (گلیکوزوری) می‌دانیم. این گلوکز، عامل اصلی پرادراری در دیابت است.

چرا "قابضات"؟ تبیینی نوین برای اثربخشی مشاهده شده

اگر داروهای قابض سنتی تنها بر خروج ادرار تأثیر داشتند، باید باعث تجمع بیشتر قند در خون می‌شدند. اما مشاهده بهبود در بیماران، فرضیه دیگری را مطرح می‌کند: شاید "قابضات" با کاهش جذب گلوکز از روده، سطح قند خون را پایین می‌آورده‌اند. این کاهش قند خون منجر به کاهش دفع قند در ادرار و به تبع آن، کاهش پرادراری می‌شده است. اطباء این کاهش دفع را مشاهده کرده و در چارچوب نظری خود (تقویت قوه ماسکه) تبیین می‌نمودند.

مبنای علمی: پلی‌فنول‌ها، عامل "قابضیت" با اثر ضد دیابت

خاصیت قابض در گیاهان عمدتاً ناشی از ترکیباتی چون پلی‌فنول‌ها و تانن‌ها است [10]. این ترکیبات، به‌خصوص تانن‌ها و برخی فلاونوئیدها، می‌توانند فعالیت‌های بیولوژیکی مختلفی داشته باشند. مهم‌ترین آن‌ها در بحث ما، مهار آنزیم‌های گوارشی مانند آلفا-آمیلاز و آلفا-گلیکوزیداز است که مسئول هضم کربوهیدرات‌ها و تولید گلوکز در روده هستند [10]. با مهار این آنزیم‌ها توسط پلی‌فنول‌ها، فرآیند هضم و جذب قند در روده کند شده و سطح قند خون پس از مصرف غذا کاهش می‌یابد [10]. مقالات علمی، این مکانیسم و خواص ضد دیابتی را برای پلی‌فنول‌ها [10] و به‌طور خاص برای گیاهانی مانند فالسه (Grewia asiatica) که در متون سنتی نیز مرتبط با دیابت ذکر شده [5، 6]، تأیید کرده‌اند [9]. فالسه حاوی پلی‌فنول بوده و عصاره آن مهارکننده آنزیم‌های گوارشی است [9].

"قابضات" سنتی به عنوان منابع کشف داروهای نوین

با توجه به شواهد علمی مبنی بر قابلیت پلی‌فنول‌ها در مهار جذب قند، نسخه‌های سنتی حاوی مواد قابض از طب ایرانی، پتانسیل بالایی برای تحقیقات دارویی نوین دارند. این نسخه‌ها (مانند حب ترکیبی مؤلف کتاب راز درمان حاوی مقل ازرق، هلیله و مرمکی [8]) می‌توانند منبعی برای شناسایی ترکیبات فعال پلی‌فنولی باشند که به‌عنوان مهارکننده‌های جذب گلوکز در مدیریت دیابت نوع ۲ مؤثر واقع شوند.

از این منظر، نگاهی دوباره به دانش انباشته شده در طب سنتی ایران، نه صرفاً به عنوان تاریخ پزشکی، بلکه به عنوان منبعی غنی از سرنخ‌ها برای کشف داروهای گیاهی با مکانیسم‌های عمل مشخص علمی، ضروری به نظر می‌رسد.

نتیجه‌گیری: همگرایی سنت و علم در مدیریت دیابت

مفهوم "قابضیت" در درمان دیابت در طب سنتی ایران، که برای مدیریت پرادراری به کار می‌رفته، به طور شگفت‌انگیزی با مکانیسم کاهش جذب گلوکز توسط پلی‌فنول‌ها در علم نوین همپوشانی دارد. این همگرایی نشان می‌دهد که دانش سنتی می‌تواند سرنخ‌های ارزشمندی برای کشف داروهای گیاهی مؤثر با مکانیسم‌های مشخص علمی در مدیریت دیابت ارائه دهد. بررسی علمی دقیق این نسخه‌ها، گامی مهم در جهت اعتبارسنجی علمی میراث طب ایرانی و یافتن راهکارهای نوین برای مدیریت دیابت است.

منابع:

1. مخازن التعلیم، ص ۲۱۱.
2. قرابادین اعظم، ص ۱۹۶، ۴۵۴.
3. اکسیر اعظم، ج ۳، ص ۴۵۴.
4. الحاوی فی الطب، ج ۱۰، ص ۱۹۶.
5. خزائن الملوك، ج ۱، ص ۱۹۱.
6. خلاصة الحكمة، ج ۳، ص ۵۳.
7. راز درمان، ج ۱، ص ۵۴، ۵۷، ۲۳۲.
8. راز درمان، ج ۲، ص ۱۲، ۳۵.
9. Heliyon, Volume 10, Issue 2, 2024, e25046. (Phalsa review)
10. International Journal of Biological Macromolecules, Volume 206, 2022, 567-579. (Polyphenols & Diabetes review)