طب ایرانی ،اسلامی،محلی

مقاله: رمزگشایی از بوزیدان در طب سنتی و همبسته‌های نوین آن (بخش سوم: ثعلب، از سنت تا پژوهش)

نویسنده: اسلام شکیبا

ر بخش‌های پیشین این مجموعه مقالات، به معرفی بوزیدان و بررسی کاندیدای اول، آشواگاندا، پرداختیم. در این بخش، به بررسی کاندیدای دوم، ثعلب، از منظر گیاه‌شناسی، کاربردهای سنتی، فیتوشیمی و نحوه فرآوری و استخراج آن می‌پردازیم. ثعلب ارتباط قوی‌تری با نام‌ها و فرم فیزیکی توصیف شده برای بوزیدان در برخی متون سنتی دارد و به‌ویژه بر پژوهش‌های اخیر در مورد گونه‌ی Dactylorhiza hatagirea تمرکز خواهیم کرد.

۴. کاندیدای ۲: ثعلب (مشتق از گونه‌های مختلف ارکیده)

ثعلب محصولی سنتی است که از غده‌های ریشه‌ای (توبِرها) گونه‌های مختلف ارکیده‌های زمینی تهیه می‌شود، عمدتاً از جنس‌های Orchis, Anacamptis, و Dactylorhiza، اما همچنین سایر جنس‌ها مانند Ophrys, Neotinea, Himantoglossum, Serapias, و Platanthera [9, 10, 11]. مترادف بودن احتمالی آن با بوزیدان در برخی متون سنتی و شکل فیزیکی مشخص غده‌ها آن را به کاندیدای قانع‌کننده‌ای تبدیل می‌کند [2, 9]. پژوهش‌ها در متون ارائه شده به‌طور فشرده بر روی Dactylorhiza hatagirea به عنوان گونه‌ای کلیدی که برای تهیه ثعلب استفاده می‌شود، به‌ویژه در منطقه هیمالیا، تمرکز دارند [10, 11, 12, 13, 14, 15, 16].

۴.۱. منشاء و توصیف گیاه‌شناسی

ثعلب از غده‌های ریشه‌ای زیرزمینی گونه‌های خاصی از ارکیده‌ها تهیه می‌شود [9, 10, 11]. این غده‌ها اغلب شکل مشخصی دارند که غالباً شبیه بیضه‌ها (از این رو "خصی الثعلب") یا انگشتان (به‌عنوان مثال، غده‌های پنجه‌ای Dactylorhiza hatagirea) توصیف می‌شوند [10, 12]. Dactylorhiza hatagirea، همچنین شناخته شده با نام‌هایی چون ارکیده باتلاقی هیمالیا یا سلام‌پنجه، یک گیاه پایا است که در مناطق زیرآلپی تا آلپی هیمالیا و مناطق اطراف یافت می‌شود [10, 12, 13, 14]. ریشه‌های آن به صورت غده‌های ریشه‌ای کمی پهن شده، ۳ تا ۷ انگشتی و پنجه‌ای توصیف می‌شوند [12].

۴.۲. کاربردهای قومی‌گیاه‌شناسی و سنتی

ثعلب دارای تاریخچه‌ای طولانی از کاربرد سنتی در مناطق مختلف است، به‌ویژه در خاورمیانه، ترکیه، یونان، ایران و شبه‌قاره هند (در سیستم‌هایی مانند آیورودا، یونانی، سیده و آمچی) [9, 10, 11, 12, 13, 14]. همانطور که در ادبیات ارائه شده گزارش شده، کاربردهای دارویی سنتی آن گسترده و به‌طور قابل توجهی با خواص منسوب به بوزیدان همپوشانی دارند:

• سلامت جنسی و تولید مثل: به‌طور گسترده در سنت به عنوان مُقَوی باه، محرک جنسی، و برای درمان اختلال نعوظ و ضعف منی استفاده می‌شود [10, 11, 12, 13, 14]. (همراستا با مقوي باه، مغزر للنطفة).
• تونیک عمومی و ضعف: برای ضعف (آستنی) و به عنوان تونیک عمومی، بهبود بنیه بدنی استفاده می‌شود [10, 11, 12, 13, 14]. (همراستا با نفع برای خستگی، مقوي بنیه).
• اثرات عصبی: به عنوان مقوی اعصاب و برای اختلالات عصبی استفاده می‌شود [10, 12, 13, 14]. (همراستا با مقوي دماغ).
• سلامت گوارش: به‌طور سنتی برای اسهال، دیسانتری، درد معده و سایر مشکلات روده‌ای استفاده می‌شود که اغلب به خواص تسکین‌دهنده و شبیه مخاطی آن نسبت داده می‌شود [9, 10, 11, 12]. (احتمالاً مرتبط با دفع بلغم و رطوبات اگر با خواص نرم‌کننده مرتبط باشد).
• دیگر خواص: برای سرفه، تب، زخم، سوختگی، شکستگی، افزایش اشتها، و به‌طور بالقوه دیابت و سرطان استفاده می‌شود [10, 11, 12, 13, 14].

۴.۳. فیتوشیمی

جزء اصلی پودر ثعلب که مسئول خواص غلظت‌دهندگی و ژل‌کنندگی آن است، گلوکومانان، یک پلی‌ساکارید با وزن مولکولی بالا است [9, 11]. همچنین حاوی موسیلاژ، نشاسته و پروتئین است [9]. پژوهش‌ها بر روی گونه‌هایی مانند Dactylorhiza hatagirea نشان‌دهنده وجود متابولیت‌های ثانویه متنوع دیگر است، شامل داکتیلورین‌های A-E، داکتیلوزهای A-B (ترکیبات گلیکوزیدی جدا شده از ریشه‌ها)، آلکالوئیدهای ایندول، ترپنوئیدها، فلاونوئیدها، فنولیک‌ها (مانند رسوراترول)، و ساپونین‌ها [10, 12, 14].

۴.۴. آماده‌سازی و استخراج

به‌طور سنتی، ثعلب با جوشاندن غده‌های ارکیده (در آب، شیر یا نوشیدنی‌های پایه ماست)، خشک کردن آن‌ها و سپس آسیاب کردن به پودر یا آرد تهیه می‌شود [9, 11]. گزارش شده که این فرآیند آنزیم‌ها را غیرفعال می‌کند، تلخی را از بین می‌برد و پوست کندن را تسهیل می‌کند [11].

مطالعات فارماکولوژیکی نوین که خواص گونه‌های تولیدکننده ثعلب مانند Dactylorhiza hatagirea را بررسی می‌کنند، از "عصاره‌های" مختلف و ترکیبات جدا شده استفاده کرده‌اند [10, 12, 13]. این‌ها شامل عصاره‌های آبی، متانولی، هیدروالکلی، پترولیوم اتر، کلروفرم و اتانول از بخش‌های مختلف گیاه (ریشه، برگ، ساقه، ریزوم) هستند [10, 12]. ترکیبات خاصی مانند داکتیلورین‌ها و داکتیلوزها نیز جدا شده و مورد مطالعه قرار گرفته‌اند [10, 12, 14].

نکته: مشابه آشواگاندا، پروتکل‌های آزمایشگاهی دقیق برای روش‌های استخراج به کار رفته در مطالعات فارماکولوژیکی ذکر شده بر روی ثعلب یا D. hatagirea، در محدوده متون بررسی شده برای این مقاله در دسترس نبود [4, 5, 6, 7, 8]. ادبیات بر گزارش نتایج حاصل از این فرآورده‌های مختلف تمرکز داشت.

در بخش نهایی این مجموعه مقاله، به بررسی خواص فارماکولوژیکی ثعلب، ایمنی، وضعیت حفاظت و همخوانی آن با بوزیدان، و همچنین بحث و نتیجه‌گیری کلی بر اساس مقایسه دو کاندیدا و ارائه فهرست کامل منابع خواهیم پرداخت.